مقدمه و نگاه اجمالی 25اوت ،2011هفتادمین ســالروز حمله نیروهای مســلح روس و انگلیس به ایران با نام رمز «عملیات دیدار» است.اشــغال ایران از سوی متفقین و در پیامد آن، برکناری شاه وقــت و جایگزینی ولیعهد او، یکی از مهمتریــن و قابلتوجهترین رخدادهای تاریخ معاصر ایران اســت؛ و در عین حال آنطور که باید و شاید به آن پرداخته نشده است. تاریخ ایران در دوره پیش از ظهور رضاشاه و برآمدن سلسله پهلوی در سالهای ،1920نسبتاًً به خوبی مورد بررسی و مداقه قرار گرفته، اما تاریخ سالهای پایانی حکومت رضاشاه، نفرت مردم از او، حمله متفقین به کشور، فروپاشی سریع رژیم رضاشاه و سقوط او، و جانشینی پسرش، ً محمدرضاشــاه، عملا بدون بررسی دقیق باقی مانده و پرده از حقایق و دقایق آن برداشته نشــده است. ارزیابی درســت و معنادار از رضاشــاه و حکومت او، بدون بررسی و مطالعه ســالهای پایانی ســلطنت او و طرز سقوط او ممکن نیســت. همچنین ارزیابی درست از دوران محمدرضاشــاه، بدون مطالعه و بررسی و تحقیق دقیق درباره آغاز شوم و نکبتبار ســلطنت او نیز امکانپذیر نیســت. این کتاب اولین تاریخ دقیق و مستند از این وقایع به زبان انگلیســی است، وامید است که گامی باشد در راه پر کردن این خلأ آشکار در تاریخ ایران در جنگ جهانی دوم. بــا اینکــه از آغاز جنگ جهانی دوم ایــران بارها و بارها اعلام بیطرفــی کرده بود، در ســپیدهدم 25اوت ،1941اتحاد جماهیر شــوروی و بریتانیا به این کشور حمله کردند. اگرچه «پاســخ غیرقابل قبول» ایران به اتمام حجت انگلیس و روســیه برای اخراج فوری اتباع آلمان از ایران، دلیل این حمله دانســته شــده است، اما روشن است که اساساً پاسخ ایران اهمیتی نداشت و هر پاسخی ایران میداد باز هماشغال میشد و این کشور را گریزی از ورود نیروهای شوروی و انگلیس نبود. روسها از سه نقطه در دو سوی دریای خزر حمله کردند و فقط ظرف ســه روز تمام شمال کشور، ازجمله شــهرهای تبریز، رشت، و مشهد را اشــغال کردند و تا قزوین پیش آمدند؛ و در آنجا پیشــروی خود را موقتاً متوقف کردند. نیروهای بریتانیا نیز از سه نقطه در جنوب غربی و غرب ایران وارد خاک این کشور شدند. یک ستون ارتش انگلیس از بصره، و ستون دیگر ازخانقین به ایران حمله کردند؛ علاوه بر این، نیروهای هوابرد و نیروهای آبی خاکی انگلیسی، بندر شاهپور در خلیج فارس را مورد ًً حمله قرار دادند. ارتش و نیروی دریایی ایران کاملا غافلگیر شدند؛ و نیروی دریایی کوچک ایران نیست و نابود شد. همانند هجوم روسیه، پیشروی نیروهای بریتانیا در ایران نیز تند و سریع بود؛ و نیروهای انگلیسی در کمتر از سی و شش ساعت، آبادان و پالایشگاه نفت آن، و بندرهای شاهپور و خرمشهر را گرفتند و ظرف سه روز تمام مناطق نفتی ایران در جنوب غرب، از جمله شــهر اهواز را اشــغال کردند. همین ماجرا در منطقه قصرشیرین در استان کرمانشاه تکرار شد، و نیروهای بریتانیا در 29اوت 1941ظفرمندانه وارد کرمانشاه شدند. در 31آگوســت سال ،1941عناصری از نیروهای پیروز انگلیس و روسیه در مراسمی در قزوین ملاقات کردند و در واقع دیدار یکدیگر را در ایران جشن گرفتند. اشــغال ایران در ســال ،1941در واقع تکمیل و اجرای قراردادهای 1907و 1915 روس و انگلیس در تقســیم ایران بود1؛ البته این بار کفه اشغال بیشتر به نفع بریتانیا بود. اید به خاطر داشــت که همین دو قدرت، در جریان جنگ جهانی اول، نیز ایران را اشغال کرده بودند. درســت بیست و پنج سال قبل از اشغال اخیر ایران، در سپتامبر سال ،1916 ارتشهای پیروز روسیه و بریتانیا به منظور تعیین و گرفتن سهم خود از خاکاشغال شده ایران، در اصفهان به هم رســیدند. این بار، مراســمی که در قزوین برگزار شده بود، نشان میداد که ســهم کمتری برای روسیه در نظر گرفته شده است. مرحله نظامی لشکرکشی به ایران در 17ســپتامبر سال 1941به پایان رســید؛ یعنی زمانی که ارتشهای روسیه و بریتانیا وارد تهران شــدند، و شــاه تازه را برگماردند. اگرچه ایران در جنگ جهانی اول به وســیله روســیه و بریتانیا اشغال شــد، اما شهر تهران از اشــغال نظامی در امان ماند. در ،1941تهران، شــهری که از ســال 1806پایتخت ایران بوده است، برای اولین بار به دست ارتشهای خارجی اشغال شد. کمی پس از اشــغال عراق به وســیله بریتانیا در ماه مه ،1941به منظور حفاظت از منابع نفتی خاور نزدیک، ایران نیزاشــغال شد. همچنین با اشغال ایران، راهی امن، و قابل استفاده در سراسر سال، برای رساندن کمکهای آمریکا به روسیۀ محاصره شده، باز شد. علاوه بر این، اشــغال ایران، حفظ یک رژیم دوســت بریتانیا و متفقین در ایران را تضمین کــرد و امکان و احتمال یک کودتای خصمانه، شــبیه به آنچه که در بهار 1941در عراق اتفاق افتاد ،1را در ایران از بین برد. ورود نیروهای متفقین به ایران، پیامدهای بزرگ و سرنوشتســازی برای ایران داشت. بهرغم تلاش بریتانیا برای نجات و حفظ تاج و تخت متزلزل رضاشاه پهلوی، رژیم دیکتاتوری وی به ســرعت سقوط کرد، و سه هفته بعد از ورود نیروهای روس و انگلیس و همزمان با حرکت این نیروها به سمت تهران، رضاشاه به نفع پسرش از سلطنت کناره گرفت و تهران را ترک کرد. از این پس ادعا شــد که رضاشــاه، چون طرفدار آلمان نازی بود، از سلطنت برکنار، و از ایران «تبعید» شــد. این ادعا هیچ پایه و اساس حقیقی ندارد. انگلیس، زمانی رضاشــاه را رها کرد که معلوم شد نگه داشــتن او ممکن نیست. انگلیس، جان رضاشاه را نجات داد؛ او را به سرعت از ایران خارج کرد؛ و پسرش را بر تخت سلطنت نشاند. شــاه جدید در بعد از ظهر 17ســپتامبر 1941سوگند یاد کرد، و مراسم سوگند او با ورود فرمانده کل قوای بریتانیا به تهران همزمان شــد. معنا و مفهوم نمادین این تحولات را نباید نادیده گرفت: شــاه جدید هم، مثل پدرش، مخلوق و ســاخته و پرداخته انگلیس بود؛ و آغازی شــوم و نکبتبار داشــت. اولاً و مهمتر از همه، او پســر یک پدر منفور بود. ثانیاً، قدرتهایاشــغالگر، او را، مثل عروسک خیمهشببازی، بر تخت سلطنت نشاندند. به ســختی میتوان فهمید که محمدرضاشاه چگونه توانست با این واقعیتهای تلخ کنار آید و خود را نزد مردم دارای مشــروعیت بداند. به علاوه، او حســی عمیق از عشق و احترام و تحسین نسبت به پدرش داشت؛ و نابخردانه شروع به تقلید از او کرد و برخی از روشهای استبدادی رضاشاه را، او نیز پیش گرفت. با پایان سلطنت رضاشاه، دوره جدیدی از آزادی نســبی در ایران آغاز شد؛ و ایرانیان از فرصت این آزادی تازه برای پاک کردن آثار و نتایج بســیاری از اقدامات ظالمانه رضاشــاه اســتفاده کردند. در ماههای بعد از خروج رضاشاه اصلاحاتی به انجام رســید که به «نیو دیل ایران »1معروف شد. دوره آزادی نسبی تا سال 1953دوام آورد. در ،1953مصدق، نخســتوزیر ایران، در پی یک کودتای انگلیســی ـ آمریکایی ســرنگون شد و شاه، که تاج و تخت خود را رها کرده و از کشور گریخته بود، به ایران بازگشــت. پس از گذشت هفتاد سال، هنوز هم تاریخ اشغال ایران به وسیله روس و انگلیس در جنگ جهانی دوم و پیامدهای آن نامکشوف و ناشناخته مانده است. در این اثــر نیز مثل کارهای قبلی من درباره ایران و عراق در جنگ جهانی اول، تکیه من بر اسناد بایگانی وزارت امور خارجه آمریکا بوده است. این اسناد غنی و دست نخورده ً اســت و نیز قبلا از آنها استفاده نشده است؛ اما در عین حال بسیار پراکنده، و جمعآوری آنها کاری پردردســر و پرچالش است. امید است که این کتاب، که با گردآوری و کنار هم نهادن اســناد بســیار پراکنده وزارت خارجه درباره ایران در دوره سپتامبر 1939تا ژانویه 1942تألیف شده، منبع مفیدی برای اهل تاریخ و تحقیق باشد. در اوایل دســامبر ،1940در آســتانه شــروع بحران قریبالوقوع، لوییس دریفوس، وزیرمختار جدید آمریکا، وارد تهران شــد. به اذعان و اعتراف وزارت خارجه ایالات متحده، دریفوس به کمک و همیاری شایســته هارولد بی. ماینور، دبیر سفارت آمریکا در تهران، و جیمز اس. موس، کنســول آمریکا در تهران، با دادن گزارش حوادث مربوط به این دوره، ِ کار برجسته و سترگی کرده است. دریفوس در مجموعهای از تلگرامهایش، تحولات بحران فزاینده در تهران را ســاعت به ساعت گزارش داده است. این گزارشها و تلگرامها، ازجمله گزارشهای تهیه شــده به وسیله موس و ماینور درباره اوضاع اقتصادی و اجتماعی ایران، در بردارنده اطلاعات بسیار دقیق و گویایی است. در اکتبر ،1941وزارت خارجه آمریکا پس از دریافت گزارشهایی درباره عملکرد سیاسی نگرانکننده شــوروی در آذربایجان، موس را به تبریز فرستاد. گزارش موس دربارهاشغال شمال ایران به وسیله شوروی بسیار گویا و در بردارنده اطلاعات و آگاهیهای فراوان است. ماینور نیز در نوامبر ،1941گزارشــی 71صفحهای دربارهاشغال ایران به وسیله متفقین و پیامدهای آن نوشــت. این گزارش در فصل سوم این کتاب آورده شده و دید کلی خوب و خلاصهای از حوادث مورد نظر ارائه میدهد. اسناد رسمی مورد اســتفاده در این کتاب با گزارشهای روزنامهها تکمیل شده است. در طــول یک دوره دو ماهه، از اوت تا ســپتامبر ،1941ایران به کانون توجه رســانههای غربی تبدیل شــد و روزنامههای آمریکایی، تحولات مربوط بهاشغال ایران به وسیله روس و انگلیس، و بردن و آوردن رضاشــاه و محمدرضاشاه، را به طور گستردهای گزارش دادند. بــا ترکیب و بر هم نهادن اطلاعات و دادههای موجــود در بایگانی وزارت خارجه آمریکا و گزارشهای خبری، افســانه دیرپای برکناری و «تبعید» رضاشــاه به سبب طرفداری او از ً آلمان نازی کاملاً باطل و بیاساس میشود. رضاشاه را برداشتند، چون تنها راه حفظ رژیم پهلوی همین بود؛ با خواســت روزافزون مردم ایران برای محاکمه و مجازات شــاه سابق، انگلیس به سرعت او و فرزندانش را به جزیره موریس برد و آنها را از خشم مردم و از دچار آمدن به سرنوشــتی مشابه سرنوشت صدام حسین در شصت سال بعد، نجات داد. آنها در مارس 1942در راه کانادا بودند؛ اما زمانی که شــاه سابق بیمار شد و نمیتوانست به سفر ادامه دهد، به آفریقای جنوبی برده شــدند. اگر رضاشــاه، آنطــور که میگفتند «طرفدار آلمان نازی» بود، چنین رفتاری با او نمیشــد. رضاشاه در تاریخ 26ژوییه سال 1944در ژوهانسبورگ در اثر حمله قلبی مرد. مقدمه و نگاه اجمالی 25اوت ،2011هفتادمین ســالروز حمله نیروهای مســلح روس و انگلیس به ایران با نام رمز «عملیات دیدار» است.اشــغال ایران از سوی متفقین و در پیامد آن، برکناری شاه وقــت و جایگزینی ولیعهد او، یکی از مهمتریــن و قابلتوجهترین رخدادهای تاریخ معاصر ایران اســت؛ و در عین حال آنطور که باید و شاید به آن پرداخته نشده است. تاریخ ایران در دوره پیش از ظهور رضاشاه و برآمدن سلسله پهلوی در سالهای ،1920نسبتاًً به خوبی مورد بررسی و مداقه قرار گرفته، اما تاریخ سالهای پایانی حکومت رضاشاه، نفرت مردم از او، حمله متفقین به کشور، فروپاشی سریع رژیم رضاشاه و سقوط او، و جانشینی پسرش، ً محمدرضاشــاه، عملا بدون بررسی دقیق باقی مانده و پرده از حقایق و دقایق آن برداشته نشــده است. ارزیابی درســت و معنادار از رضاشــاه و حکومت او، بدون بررسی و مطالعه ســالهای پایانی ســلطنت او و طرز سقوط او ممکن نیســت. همچنین ارزیابی درست از دوران محمدرضاشــاه، بدون مطالعه و بررسی و تحقیق دقیق درباره آغاز شوم و نکبتبار ســلطنت او نیز امکانپذیر نیســت. این کتاب اولین تاریخ دقیق و مستند از این وقایع به زبان انگلیســی است، وامید است که گامی باشد در راه پر کردن این خلأ آشکار در تاریخ ایران در جنگ جهانی دوم. بــا اینکــه از آغاز جنگ جهانی دوم ایــران بارها و بارها اعلام بیطرفــی کرده بود، در ســپیدهدم 25اوت ،1941اتحاد جماهیر شــوروی و بریتانیا به این کشور حمله کردند. اگرچه «پاســخ غیرقابل قبول» ایران به اتمام حجت انگلیس و روســیه برای اخراج فوری اتباع آلمان از ایران، دلیل این حمله دانســته شــده است، اما روشن است که اساساً پاسخ ایران اهمیتی نداشت و هر پاسخی ایران میداد باز هماشغال میشد و این کشور را گریزی از ورود نیروهای شوروی و انگلیس نبود. روسها از سه نقطه در دو سوی دریای خزر حمله کردند و فقط ظرف ســه روز تمام شمال کشور، ازجمله شــهرهای تبریز، رشت، و مشهد را اشــغال کردند و تا قزوین پیش آمدند؛ و در آنجا پیشــروی خود را موقتاً متوقف کردند. نیروهای بریتانیا نیز از سه نقطه در جنوب غربی و غرب ایران وارد خاک این کشور شدند. یک ستون ارتش انگلیس از بصره، و ستون دیگر ازخانقین به ایران حمله کردند؛ علاوه بر این، نیروهای هوابرد و نیروهای آبی خاکی انگلیسی، بندر شاهپور در خلیج فارس را مورد ًً حمله قرار دادند. ارتش و نیروی دریایی ایران کاملا غافلگیر شدند؛ و نیروی دریایی کوچک ایران نیست و نابود شد. همانند هجوم روسیه، پیشروی نیروهای بریتانیا در ایران نیز تند و سریع بود؛ و نیروهای انگلیسی در کمتر از سی و شش ساعت، آبادان و پالایشگاه نفت آن، و بندرهای شاهپور و خرمشهر را گرفتند و ظرف سه روز تمام مناطق نفتی ایران در جنوب غرب، از جمله شــهر اهواز را اشــغال کردند. همین ماجرا در منطقه قصرشیرین در استان کرمانشاه تکرار شد، و نیروهای بریتانیا در 29اوت 1941ظفرمندانه وارد کرمانشاه شدند. در 31آگوســت سال ،1941عناصری از نیروهای پیروز انگلیس و روسیه در مراسمی در قزوین ملاقات کردند و در واقع دیدار یکدیگر را در ایران جشن گرفتند. اشــغال ایران در ســال ،1941در واقع تکمیل و اجرای قراردادهای 1907و 1915 روس و انگلیس در تقســیم ایران بود1؛ البته این بار کفه اشغال بیشتر به نفع بریتانیا بود. اید به خاطر داشــت که همین دو قدرت، در جریان جنگ جهانی اول، نیز ایران را اشغال کرده بودند. درســت بیست و پنج سال قبل از اشغال اخیر ایران، در سپتامبر سال ،1916 ارتشهای پیروز روسیه و بریتانیا به منظور تعیین و گرفتن سهم خود از خاکاشغال شده ایران، در اصفهان به هم رســیدند. این بار، مراســمی که در قزوین برگزار شده بود، نشان میداد که ســهم کمتری برای روسیه در نظر گرفته شده است. مرحله نظامی لشکرکشی به ایران در 17ســپتامبر سال 1941به پایان رســید؛ یعنی زمانی که ارتشهای روسیه و بریتانیا وارد تهران شــدند، و شــاه تازه را برگماردند. اگرچه ایران در جنگ جهانی اول به وســیله روســیه و بریتانیا اشغال شــد، اما شهر تهران از اشــغال نظامی در امان ماند. در ،1941تهران، شــهری که از ســال 1806پایتخت ایران بوده است، برای اولین بار به دست ارتشهای خارجی اشغال شد. کمی پس از اشــغال عراق به وســیله بریتانیا در ماه مه ،1941به منظور حفاظت از منابع نفتی خاور نزدیک، ایران نیزاشــغال شد. همچنین با اشغال ایران، راهی امن، و قابل استفاده در سراسر سال، برای رساندن کمکهای آمریکا به روسیۀ محاصره شده، باز شد. علاوه بر این، اشــغال ایران، حفظ یک رژیم دوســت بریتانیا و متفقین در ایران را تضمین کــرد و امکان و احتمال یک کودتای خصمانه، شــبیه به آنچه که در بهار 1941در عراق اتفاق افتاد ،1را در ایران از بین برد. ورود نیروهای متفقین به ایران، پیامدهای بزرگ و سرنوشتســازی برای ایران داشت. بهرغم تلاش بریتانیا برای نجات و حفظ تاج و تخت متزلزل رضاشاه پهلوی، رژیم دیکتاتوری وی به ســرعت سقوط کرد، و سه هفته بعد از ورود نیروهای روس و انگلیس و همزمان با حرکت این نیروها به سمت تهران، رضاشاه به نفع پسرش از سلطنت کناره گرفت و تهران را ترک کرد. از این پس ادعا شــد که رضاشــاه، چون طرفدار آلمان نازی بود، از سلطنت برکنار، و از ایران «تبعید» شــد. این ادعا هیچ پایه و اساس حقیقی ندارد. انگلیس، زمانی رضاشــاه را رها کرد که معلوم شد نگه داشــتن او ممکن نیست. انگلیس، جان رضاشاه را نجات داد؛ او را به سرعت از ایران خارج کرد؛ و پسرش را بر تخت سلطنت نشاند. شــاه جدید در بعد از ظهر 17ســپتامبر 1941سوگند یاد کرد، و مراسم سوگند او با ورود فرمانده کل قوای بریتانیا به تهران همزمان شــد. معنا و مفهوم نمادین این تحولات را نباید نادیده گرفت: شــاه جدید هم، مثل پدرش، مخلوق و ســاخته و پرداخته انگلیس بود؛ و آغازی شــوم و نکبتبار داشــت. اولاً و مهمتر از همه، او پســر یک پدر منفور بود. ثانیاً، قدرتهایاشــغالگر، او را، مثل عروسک خیمهشببازی، بر تخت سلطنت نشاندند. به ســختی میتوان فهمید که محمدرضاشاه چگونه توانست با این واقعیتهای تلخ کنار آید و خود را نزد مردم دارای مشــروعیت بداند. به علاوه، او حســی عمیق از عشق و احترام و تحسین نسبت به پدرش داشت؛ و نابخردانه شروع به تقلید از او کرد و برخی از روشهای استبدادی رضاشاه را، او نیز پیش گرفت. با پایان سلطنت رضاشاه، دوره جدیدی از آزادی نســبی در ایران آغاز شد؛ و ایرانیان از فرصت این آزادی تازه برای پاک کردن آثار و نتایج بســیاری از اقدامات ظالمانه رضاشــاه اســتفاده کردند. در ماههای بعد از خروج رضاشاه اصلاحاتی به انجام رســید که به «نیو دیل ایران »1معروف شد. دوره آزادی نسبی تا سال 1953دوام آورد. در ،1953مصدق، نخســتوزیر ایران، در پی یک کودتای انگلیســی ـ آمریکایی ســرنگون شد و شاه، که تاج و تخت خود را رها کرده و از کشور گریخته بود، به ایران بازگشــت. پس از گذشت هفتاد سال، هنوز هم تاریخ اشغال ایران به وسیله روس و انگلیس در جنگ جهانی دوم و پیامدهای آن نامکشوف و ناشناخته مانده است. در این اثــر نیز مثل کارهای قبلی من درباره ایران و عراق در جنگ جهانی اول، تکیه من بر اسناد بایگانی وزارت امور خارجه آمریکا بوده است. این اسناد غنی و دست نخورده ً اســت و نیز قبلا از آنها استفاده نشده است؛ اما در عین حال بسیار پراکنده، و جمعآوری آنها کاری پردردســر و پرچالش است. امید است که این کتاب، که با گردآوری و کنار هم نهادن اســناد بســیار پراکنده وزارت خارجه درباره ایران در دوره سپتامبر 1939تا ژانویه 1942تألیف شده، منبع مفیدی برای اهل تاریخ و تحقیق باشد. در اوایل دســامبر ،1940در آســتانه شــروع بحران قریبالوقوع، لوییس دریفوس، وزیرمختار جدید آمریکا، وارد تهران شــد. به اذعان و اعتراف وزارت خارجه ایالات متحده، دریفوس به کمک و همیاری شایســته هارولد بی. ماینور، دبیر سفارت آمریکا در تهران، و جیمز اس. موس، کنســول آمریکا در تهران، با دادن گزارش حوادث مربوط به این دوره، ِ کار برجسته و سترگی کرده است. دریفوس در مجموعهای از تلگرامهایش، تحولات بحران فزاینده در تهران را ســاعت به ساعت گزارش داده است. این گزارشها و تلگرامها، ازجمله گزارشهای تهیه شــده به وسیله موس و ماینور درباره اوضاع اقتصادی و اجتماعی ایران، در بردارنده اطلاعات بسیار دقیق و گویایی است. در اکتبر ،1941وزارت خارجه آمریکا پس از دریافت گزارشهایی درباره عملکرد سیاسی نگرانکننده شــوروی در آذربایجان، موس را به تبریز فرستاد. گزارش موس دربارهاشغال شمال ایران به وسیله شوروی بسیار گویا و در بردارنده اطلاعات و آگاهیهای فراوان است. ماینور نیز در نوامبر ،1941گزارشــی 71صفحهای دربارهاشغال ایران به وسیله متفقین و پیامدهای آن نوشــت. این گزارش در فصل سوم این کتاب آورده شده و دید کلی خوب و خلاصهای از حوادث مورد نظر ارائه میدهد. اسناد رسمی مورد اســتفاده در این کتاب با گزارشهای روزنامهها تکمیل شده است. در طــول یک دوره دو ماهه، از اوت تا ســپتامبر ،1941ایران به کانون توجه رســانههای غربی تبدیل شــد و روزنامههای آمریکایی، تحولات مربوط بهاشغال ایران به وسیله روس و انگلیس، و بردن و آوردن رضاشــاه و محمدرضاشاه، را به طور گستردهای گزارش دادند. بــا ترکیب و بر هم نهادن اطلاعات و دادههای موجــود در بایگانی وزارت خارجه آمریکا و گزارشهای خبری، افســانه دیرپای برکناری و «تبعید» رضاشــاه به سبب طرفداری او از ً آلمان نازی کاملاً باطل و بیاساس میشود. رضاشاه را برداشتند، چون تنها راه حفظ رژیم پهلوی همین بود؛ با خواســت روزافزون مردم ایران برای محاکمه و مجازات شــاه سابق، انگلیس به سرعت او و فرزندانش را به جزیره موریس برد و آنها را از خشم مردم و از دچار آمدن به سرنوشــتی مشابه سرنوشت صدام حسین در شصت سال بعد، نجات داد. آنها در مارس 1942در راه کانادا بودند؛ اما زمانی که شــاه سابق بیمار شد و نمیتوانست به سفر ادامه دهد، به آفریقای جنوبی برده شــدند. اگر رضاشــاه، آنطــور که میگفتند «طرفدار آلمان نازی» بود، چنین رفتاری با او نمیشــد. رضاشاه در تاریخ 26ژوییه سال 1944در ژوهانسبورگ در اثر حمله قلبی مرد.