امر غریب

کتاب «امر غریب» نوشته زیگموند فروید، یکی از متون برجسته روانکاوی است که به بررسی تجربه‌ای روان‌شناختی می‌پردازد که در آن دو وجه متناقض «آشنا» و «غریب» همزمان در ذهن فرد بروز می‌یابند. فروید این تجربه را «امر غریب» (The Uncanny) می‌نامد و آن را حالتی می‌داند که امیال و خاطرات سرکوب‌شده از ناخودآگاه به شکل رازگون و ترسناک در عالم واقع ظاهر می‌شوند. به طور خلاصه، «امر غریب» فروید نگاهی روانکاوانه به تجربه‌ای است که در آن آشنایی و بیگانگی به شکل همزمان احساس می‌شود و این تجربه بازتابی از نیروهای سرکوب‌شده و ناخودآگاه روان است که به شکل رازگون و گاه ترسناک ظاهر می‌شود. مطالعه این کتاب برای علاقه‌مندان به روانکاوی، فلسفه ذهن، ادبیات و فرهنگ معاصر بسیار جذاب و روشنگر است.

درباره کتاب «امر غریب»

امر غریب تجربه‌ای است که نه کاملاً ترسناک است و نه صرفاً آشنا، بلکه حسی ناجور و مبهم است که ذهن ابزار کافی برای فهم آن ندارد. این حس ناشی از بازگشت امیال و خاطرات سرکوب‌شده‌ای است که زمانی برای فرد بسیار آشنا بوده‌اند اما به واسطه سرکوب، به شکل بیگانه و مرموز درآمده‌اند. فروید نشان می‌دهد که این تجربه‌ها ریشه در «سرکوب» دارند و آنچه امروز به عنوان امر غریب می‌شناسیم، در واقع بازتابی از خانه آشنای روانی و خاطراتی است که به دلیل سرکوب از دسترس هشیاری خارج شده‌اند. این مفهوم در ادبیات گوتیک، هنر و فرهنگ نیز بازتاب یافته است؛ مثلاً ترس از تاریکی، جن و پری، اشیاء زنده‌نما مانند عروسک‌ها و حتی ربات‌های انسان‌نما نمونه‌هایی از امر غریب هستند که باعث اضطراب و هراس می‌شوند. کتاب شامل جستار اصلی فروید و چند مقاله تکمیلی از نویسندگان دیگر است که به تفسیر و بسط این مفهوم می‌پردازند. فروید اعتقاد دارد امر غریب آن‌چنان‌که به نظر می‌رسد غریب نیست، بلکه اتفاقاً در گذشته برایمان بسیار آشنا بوده. اما انسان بنا به هر دلیلی آن‌ها را سرکوب کرده و کوشیده فراموششان کند. اما در ذهن انسان هیچ‌چیزی برای ابد مدفون نمی‌ماند. این تجربیات ذهنی سرکوب‌شده، به‌مرور تغییر شکل داده‌اند و به‌صورت یک امر غریب و ناآشنا و مرموز از ناخودآگاه بیرون آمده‌اند و دوباره بر ما ظاهر شده‌اند. برای مثال انسان در عصر پیشامدرن اعتقادات خرافی زیادی داشت که با ظهور مدرنیسم و روشنگری، طرد شد. ولی هیچ‌وقت از بین نرفت و امروز به شکل‌های عجیبی برای انسان‌ها بروز می‌کند. عناصر ترسناکی که در ادبیات گوتیک استفاده می‌شود یا خون‌آشام‌ها و دراکولاها همگی نمونه‌هایی از همین امر غریب هستند. موضوع دیگری که زیگموند فروید به‌عنوان منبع امر غریب به آن اشاره دارد، برگرفته و ادامه‌ی برخی از اعتقادات قدیمی انسان‌هاست. مثل اینکه گاهی اشیای اطرافشان را جاندار حس می‌کردند و در موردشان دچار شبهه می‌شدند. برای مثال زمانی آدم‌ها حس می‌کردند عروسک‌ها می‌توانند زنده شوند و حرکت کنند. ازآنجایی‌که چنین تجربیاتی، غیرعادی و ترسناک و از دایره‌ی منطق خارج‌ بودند، از دید فروید امری غریب به شمار می‌روند. امروزه هم ربات‌های انسان‌نمایی که بیش‌ازحد شبیه آدم‌ها باشند یا رفتارهای ما را تقلید کنند، باعث ترس و واهمه‌ی بشر شده و مثل یک امر غریب ظاهر می‌شوند. فروید در جستارش، با کمک گرفتن از هنر و ادبیات، می‌کوشد مکانیسم امر غریب را توضیح دهد. او داشتن همزاد و تکرار شدن یک موقعیت در رؤیاها را نمونه‌هایی از همین فرآیند پیچیده می‌داند. کتاب امر غریب، در کنار جستار فروید، چهار جستار از نویسندگان دیگر نیز دارد؛ مطلب اول را ارنست ینتش نوشته که پیش از فروید به این موضوع اشاره کرده بود. فروید درواقع تلاش کرده بود برداشت روان‌شناختی ینتش از امر غریب را نقد کند و ایده‌ی خود را توضیح دهد. جستارهای دیگر کتاب که سال‌ها بعد نوشته‌شده‌اند، تکمیل‌کننده‌ی مطلب اصلی هستند و به‌نوعی فلسفه و برداشت فروید را شرح و بسط می‌دهند. این مطالب را آنلین ماشالان، هاوارد لوین و برایان رابرتسون نوشته‌اند.

خواندن کتاب «امر غریب» را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

پژوهشگران و دانشجویان روانشناسی و روانکاوی که می‌خواهند به عمق مفاهیم ناخودآگاه و سرکوب در روانکاوی فروید پی ببرند و تجربه‌های ذهنی مرموز و اضطراب‌زا را از منظر روانکاوی بررسی کنند. علاقه‌مندان به فلسفه، ادبیات، هنر و سینما که می‌خواهند با مفهومی کلیدی و تأثیرگذار در تحلیل آثار هنری و ادبی آشنا شوند، زیرا «امر غریب» به نقد و تفسیر ادبی و هنری نیز راه یافته و به فهم بهتر عناصر رازآلود و ترسناک در هنر کمک می‌کند. کسانی که به مطالعات فرهنگی و علوم انسانی علاقه دارند و می‌خواهند رابطه میان ناخودآگاه، سرکوب و تجربه‌های روانی را در زندگی روزمره و فرهنگ معاصر بشناسند. خوانندگان کنجکاو درباره تجربه‌های روانی مبهم و ترسناک که می‌خواهند بفهمند چرا برخی احساس‌ها همزمان آشنا و غریب به نظر می‌رسند و این حس‌ها ریشه در خاطرات سرکوب‌شده دارند. همچنین این کتاب برای کسانی که دنبال درک عمیق‌تر از روانکاوی فروید و مفاهیم کلیدی آن هستند، بسیار مناسب است. به طور خلاصه، «امر غریب» کتابی است که هم برای متخصصان روانکاوی و هم برای علاقه‌مندان به فلسفه، ادبیات و هنر، دریچه‌ای نو به دنیای ناخودآگاه و تجربه‌های روانی پیچیده باز می‌کند و مطالعه آن توصیه می‌شود.

در بخشی از کتاب «امر غریب» می‌خوانیم

به‌ ندرت پیش می‌آید که روان‌کاو انگیزه و رغبتی داشته باشد تا درباره‌ی زیبایی‌شناسی پژوهش کند، حتی وقتی مراد از زیبایی‌شناسی نه صرفاً نظریه‌ی زیبایی بلکه نظریه‌ای درباب کیفیات حسی باشد. او روی لایه‌های دیگری از حیات ذهنی کار می‌کند، و نسبت چندانی با تکانه‌های عاطفیِ مهارشده ندارد که از مقاصدشان بازمانده‌اند و به ‌بسیاری از عوامل متقارن وابسته‌اند و معمولاً برای پژوهش زیبایی‌شناسی مواد خامی تدارک می‌بینند. اما گاهی هم پیش می‌آید که او به حوزه‌ی به‌خصوصی از این وادی علاقه‌مند می‌شود؛ و این حوزه معمولاً ساحتی دورافتاده از آب در می‌آید که در آثار تخصصی زیبایی‌شناسی مغفول مانده است. موضوع امر «غریب» یکی از این حوزه‌ها است. امر غریب بی‌شک به چیزی هراس‌انگیز مربوط می‌شود - به چیزی که ترس و وحشت ایجاد می‌کند؛ و به همین اندازه مسلم است که این کلمه همواره به معنایی به کار نمی‌رود که به‌صراحت تعریف‌پذیر باشد، و بنابراین یحتمل با چیزی انطباق می‌یابد که در کل ترس را ایجاد می‌کند. با این همه، شاید انتظار داشته باشیم هسته‌ی احساسیِ خاصی وجود داشته باشد که استفاده از یک واژه‌ی مفهومی به‌خصوص را توجیه ‌کند. آدمی کنجکاو می‌شود که بداند این هسته‌ی مشترک چیست که به ما اجازه می‌دهد چیزهای به‌خصوصی را که در گستره‌ی امور هراس‌انگیز وجود دارند تحت عنوان چیزهای «غریب» متمایز کنیم. هیچ مطلبی درباره‌ی این موضوع در کلِ رساله‌های مربوط به زیبایی‌شناسی پیدا نمی‌شود؛ این آثار روی هم رفته، ترجیح می‌دهند خود را وقف چیزی کنند که زیبا، جذاب و والا است -یعنی احساساتی با ماهیتِ مثبت- و شرایط و ابژه‌هایی که آن‌ها را ایجاد می‌کنند، و نه احساساتِ متقابلِ دلزدگی و تشویش. من تنها از یک تلاش در آثار پزشکی-روان‌شناختی باخبرم، مقاله‌ای پرثمر، اما نه جامع از ینتش. اما باید اعتراف کنم که بررسیِ چندان کاملی هم درباره‌ی این آثار و به‌ویژه آثار خارجی، در رابطه با این مساعدت ناچیزم نکرده‌ام، و به‌سادگی می‌توان حدس زد که دلیل آن به عصر و روزگاری برمی‌گردد که اکنون از سر می‌گذرانیم؛ بنابراین جستار من بدون هیچ ادعایی درباره‌ی تقدم آن به خواننده عرضه می‌شود.