تکاپوگر اندیشه ها - زندگی آثار و اندیشه های استاد علامه محمد تقی جعفری

کتاب تکاپوگر اندیشه ها : زندگی، آثار و اندیشه های استاد علامه محمد تقی جعفری مرحوم استاد محمدتقی جعفری(قده)، به حق، یکی از اندیشمندان جامع و فرزانگان وارستة معاصر است. آنچه بیش از همه چیز، شخصیت علمی آن مرحوم را برجسته می‌سازد، همین جامعیت کم‌نظیر است. احاطه و اشراف استاد محمدتقی جعفری بر دانش‌های حوزه‌ای، معارف وحیانی، علوم برون‌حوزه‌ای، فرهنگ معاصر، اقتصاد و سیاست، ادبیات، اخلاق علمی و عملی و زبان تخاطب و تفاهم، از او شخصیتی جامع و همه‌جانبه‌نگر ساخته بود. کارنامة عمر آن استاد گرامی، از روزهای نخست تحصیل در تبریز تا ایام تحصیلات عالی حوزوی در نجف اشرف و رسیدن به مرتبة اجتهاد، و نیز سال‌های بعد که سراسر به تدریس و تعلیم و تصنیف گذشت، بسی پرشکوه و پربرگ‌وبار است. استاد نزد عالمان بزرگ علوم اسلامی در عرصه‌های اصول، فقه، فلسفه، و دیگر عرصه‌های اندیشه،‌ به تلمذ می‌پردازد و از خرمن دانش آن مراجع مسلّم و استادان معظّم، خوشه‌ها و توشه‌ها برمی‌چپند. پس از بازگشت به ایران، استاد جعفری پژوهش و تدریس و تألیف را آغاز می‌کند و تا واپسین روزهای حیات دست از این تلاش مجاهدانه نمی‌کشد. استاد جعفری در طول حیات خویش، صدها سخنرانی در مجامع علمی و دانشگاهی ایراد کرده است و همچنین با بیش از پنجاه تن از شخصیت‌های علمی، فرهنگیِ داخلی و خارجی به گفت‌وگو و مفاهمة علمی پرداخته است. مکاتبات با برتراند راسل از آن جمله است. مرحوم استاد محمدتقی جعفری قریب پنجاه اثر علمی نیز تألیف کرده است. تفسیر و نقد وتحلیل مثنوی، یکی از این آثار ارجمند است. این کتاب در چهارده جلد و به مدت پنج سال تألیف شده است. استاد در این کتاب به شرح تفصیلی افکار، عقاید و نازک‌اندیشی‌های جلال‌الدین محمد بلخی، معروف به مولوی، می‌پردازد و در ضمن اصول اندیشه‌های خود را نیز عرضه می‌کند. شرح تفصیلی نهج‌البلاغه، نیز از آثار برجستة آن مرحوم است. مولوی و جهان‌بینی‌ها، تحلیل شخصیت خیام، حکمت، عرفان و اخلاق در شعر نظامی گنجوی، و تکاپوی اندیشه‌ها، از دیگر آثار عمیق و گرانسنگ این استاد فقید است. کتاب اخیر، مجموعه‌ای از گفت‌وگوها و مصاحبه‌های شخصیت‌های خارجی با استاد است. استاد محمدتقی جعفری(قده) صفات و ویژگی‌های فراوانی داشت که از او شخصیتی ممتاز ساخته بود. حافظة قوی، وسعت معلومات، استقلال فکری، نقادی اندیشه‌ها، ارتباط با شخصیت‌های علمی و فرهنگی، توجه به مقتضیات زمان، ابعاد فقهی و ویژگی‌های اخلاقی آن مرحوم، همه منحصربه‌فرد بوده‌اند. آثار استاد محمدتقی جعفری(ره) همه مشحون از دقت‌های ناب دینی و عقلانی است و عرصه‌های گوناگون و گسترده‌ای را دربر می‌گیرد. بحث بنیادین «شناخت» یکی از عناصر مورد توجه استاد در بسیاری از مکتوبات خویش بوده است. اشاره به برخی از ارکان اساسی این بحث و نیز مباحث دیگر علامه جعفری(ره)، آگاهی‌های عمیق درباب جهان و انسان به دست می‌دهد. شناخت از دیدگاه فلسفی امکان دارد و دلایل سوفسطاییان در نفی شناسایی واقعیت، سست و بی‌بنیاد است. حواس و وسایل ساختگی، ابزارهای شناخت بشر به‌شمار می‌آیند. عوامل شناخت نیز از جبر طبیعی گرفته تا ایمان متعددند. ذهن انسان پس از طی مراحلی به شناخت دست می‌یابد. همین ذهن است که می‌تواند رابطه‌های کیفی گوناگون با واقعیات پیدا کند و انواع شناخت را پدید‌ آورد. معرفت، تحیر عالی، شناخت عرفانی و حکمت، از شناخت‌های عالی به‌شمار می‌آیند. کارکردهای ذهن گوناگون است و از تصدیق تا تجسیم را دربر می‌گیرد. از این‌رو، ذهن فعالیت‌های متفاوتی دارد و رابطه‌های متعددی با موضوع برقرار می‌سازد. رابطة ذهن با عین در شناسایی دو رکن دارد: «من» و ابزارهای محصول علم؛ «جز من» و واقعیات هستی. اساسی‌ترین بحث شناخت، نقد ایده‌آلیسم است و اثبات امکان شناخت واقعیت‌های خارجی. استاد جعفری(ره) درباب خداشناسی نیز پژوهش‌های ارجمندی ارائه داده است. وی تاریخ خداشناسی و خداپرستی را مساوی با تاریخ انسانی می‌داند و دربارة موضوعاتی چون عدل الهی، دین شخصی، برهان‌های اثبات خدا، موانع اعتقادی، ذکر و رابطة خدا با موجودات، تحقیقاتی باریک‌بینانه دارد. موضوع دیگری که در عمدة آثار آن مرحوم، رویکردی اساسی به‌شمار می‌آید، بحث مبانی انسان‌شناسی است. طبیعت انسانی، مختصات انسان، استعدادهای درونی و مفهوم «خود»، وجدان و خودشناسی از قلمروهایی است که علامه جعفری(ره) به آن‌ها پرداخته است. استاد دربارة جبر و اختیار اثری جداگانه دار، ولی به لحاظ اهمیت موضوع در دیگر مکتوبات و گفتارهای خویش نیز از تحلیل این مفهوم غافل نمانده است. یکی از درخشان‌ترین آثار و دیدگاه‌های علامه جعفری(ره)، اندیشه‌های او درباب فلسفة حیات و حیات معقول است. استاد با تبیین فلسفه‌های زندگی، مفهوم حیات را از نظرگاه عقلانی و وحیانی بررسی می‌کند و بنیادهای حیات معقول انسانی را در پرتو دین و خرد آشکار می‌سازد. استاد براساس پژوهش در معرفت‌شناسی دینی و فلسفی، نسبت انسان و هستی را می‌سنجد و ابعاد گوناگون حیات انسانی را وامی‌کاهد. تعلیم و تربیت، رابطة انسان و آزادی، شخصیت زن، عرفان اسلامی، هنر و زیبایی، فرهنگ تکاملی، فلسفة تاریخ، اصول فلسفی تمدن‌شناسی، مسائل اجتماعی، و اسلام و حقوق بشر، از دیگر پژوهش‌های عالمانة علامه جعفری(ره) به‌شمار می‌آیند. آن مرحوم با ژرف‌کاوی فیلسوفانه‌ای این مباحث را تحلیل می‌‌کند و افکار و آرای اندیشمندان را با ذهن وقاد خویش به نقد می‌کشد. آنچه از پس مجاهدت‌های علمی و نظری استاد باقی مانده است، چشمه‌ای زلال است که تشنگان معارف حقیقی را به خود فرامی‌خواند.