دین و دانش: بررسی انتقادی مسئله تعارض علم و دین

نوشتار حاضر، پایان نامه ی پژوهشی نگارنده است که برای اخذ درجه ی کارشناسی ارشد از دانشکده ی الهیات و معارف اسلامی از دانشگاه امام صادق (ع) تألیف گردیده و در هفتمین دوره ی انتخاب پایان نامه ی سال دانشجویی و خرداد سال 1381 به منزله ی پایان نامه ی برگزیده در مقطع کارشناسی ارشد، معرفی گردیده است. مباحث کتاب، عبارت است از: تعارض علم و دین و پیشینه ی آن، جایگاه بحث از تعارض علم و دین در میان معارف بشری، گونه های مختلف تعارض میان علم و دین، و تقریر و نقد راه حل های تعارض علم و دین. به تصریح نگارنده: «برای تبیین رابطه ی علم و دین، با بیان نکاتی در جست وجوی نظریه ای هستیم که بتواند واقعیت رابطه ی علم و دین را در حال حاضر و گذشته ی آن توجیه کند و راه حل جامع تری برای رفع مشکل تعارض علم و دین ارائه دهد. 1- معرفت های گوناگون بر اساس موضوع، روش، غایت و مبادی خاص از هم جدا می شود. معرفت علمی معرفتی مبتنی بر حواس است و ابتنا بر محسوسات دارد. موضوع فلسفه، مباحث عقلی تجربه ناپذیر حسی و مورد نیاز و پرستش بشر است و روش آن، تعقل، تفکر و استدلال است و غایتش تحری به حقیقت است. معرفت دینی، معرفتی است که هرکس دین دارد، از این رو ابتنای آن بر دین است. غایت معرفت دینی، هدایت و سعادت دنیوی و اخروی انسان هاست. 2- جدا بودن معرفت ها به معنای درستی یک معرفت خاص و غلط بودن دیگران نیست. به طور مثال، حوزه ی مسائل مربوط به مبدا و معاد و اوصاف الهی و حوزه ی اخلاق، به طور کلی در قلمرو انحصاری دین است و علم در این قلمرو، حق دخالت ندارد. بنابراین بین علم و دین در خصوص این قلمروهای اختصاصی، تعارضی محقق نمی شود. 3- قبول یک تحول در معرفت دینی نیازمند انواع و اقسام تحولات و شرایط زیستی، اجتماعی، روانی در فرد و جامعه است و تحول عمده ی یک دیدگاه دین، مستلزم تحولات عظیم در روح و روان و محیط و اطلاعات و آگاهی های ذهنی است یعنی باید منظومه ی عظیمی از علل فراهم آید تا عقیده ای تغییر یابد. علم تنها به مدد استدلال نمی تواند عقیده ای را که انسان به آن خو گرفته، به زانو درآورد. در تحولات معرفت دینی، شرایط پیچیده تر است زیرا علم با استدلال و منطق و عقل سروکار دارد، اما مسائل دینی با عواطف و احساسات نیز همراه است. به علاوه تغییر مسائلی که جنبه ی تقدس دارد، بسیار پیچیده تر و سخت تر است. 4- نفس وقوع تعارض هم برای علم و هم برای دین، امر مبارکی است و از نظر تاریخی برای هردو اثرات خوبی داشته و تاریخ فرهنگ بشری از آن بهره ها برده است. مبارزه و تحدی طلبی علم در مقابل دین و دفاع محکم و سرسخت دین، باعث تولد مسایل معرفتی بسیاری گردیده است.»