کتاب اشتباه در موضوع قرارداد با مطالعه تطبیقی در حقوق فرانسه و انگلستان اشتباه به عنوان یکی از مباحث سنتی حقوق قراردادها به خاطر شیوع و ابتلای بسیار آن دارای اهمیت فراوانی است. علاوه براین، ارتباط اشتباه با مباحث مهم و مختلفی مانند قصد و رضا (اراده)، بطلان، قابلیت ابطال، خیار فسخ، عدم نفوذ، لاضرر، حسن نیت و ... نیز سببی بر تزاید این اهمیت است. ارتباط اشتباه با هر یک از این موضوعات از یک طرف و قیل و قالهای گوناگونی که درخصوص این موضوعات در میان اصحاب حقوق به پا خاسته است از طرف دیگر، منجر به پیچیدگی مفهوم و ماهیت اشتباه گشته است. نوع نگاه فلسفی به موضوع و این که مبنای اشتباه باید بر اساس چه فلسفهای شکل بگیرد، نیز سبب پیچیدگی دو صد چندان این موضوع گشته است. کتاب حاضر تلاش دارد بر نقش محوری اراده در تحلیل مبانی و آثار اشتباه تأکید نماید و در عین حال میکوشد با حفظ اصول و چارچوبهای نظام حقوقی اصیل ایران، عناصر و مبانی جدیدی که نوعاً یا زاده نیازهای اجتماعی جدید و یا پاسخی به ندای درونی عدالت و انصاف میباشد را وارد دایره بحثهای مربوط به اشتباه نماید. مهمترین سؤال این کتاب این است که مبنای جعل حکم و اثر اشتباه در موضوع معامله چیست؟ و چرا؟ بعد از این چندین سؤال دیگر مطرح میشود. آیا این مبنا لزوماً باید واحد باشد؟ آیا مبنای اشتباه در موضوع معامله در حقوق فرانسه و انگلستان متفاوت با حقوق ایران است؟ چرا؟ آیا میتوان مبانی حقوقی ایشان را در زمینه اشتباه با مبانی حقوقی خود جمع کرد؟ چگونه؟ آیا تغییر مبنای اشتباه، در اثر اشتباه تأثیرگذار است؟ و یا اثر اشتباه فارغ از نوع مبنای آن یکی است؟ و در نهایت کدام مبنا بهتر میتواند جوانب مختلف اشتباه را اعم از مصلحت طرفین و نظم قراردادی و انصاف و عدالت توجیه کند؟ آیا اراده و نوع تلقّی حقوقدانان درخصوص دامنه و محدودیتهای آن در زمانهای مختلف تأثیری در مبنای اشتباه داشته است؟ بر اساس این سؤالات چند فرضیه اصلی قابل طرح است: مبنای اشتباه در حقوق ایران متفاوت با مبنای اشتباه در حقوق فرانسه و انگلستان میباشد. اثر اشتباه در حقوق ایران بهشدت متأثر از مبنای اراده است. به این نحو که اگر اشتباه قصد را از میان بردارد، سبب بطلان و اگر رضا را مخدوش کند، سبب خیار فسخ میگردد. مبنای اشتباه در حقوق ایران (البته با نگاه محافظهکارانه و بهدور از تأثیر آن از حقوق خارجی) میتواند دو امر باشد، یکی عیب اراده و دیگری عیب تراضی. مبانی اشتباه در حقوق فرانسه و حقوق انگلستان، اگرچه میتوانند مبنای اصلی حقوق ایران یعنی اراده را تاحدی بهخصوص در حوزه اثباتی اشتباه، متأثر سازند ولیکن نمیتوانند در عرض آن نقشآفرینی کنند. صرفنظر از مبنای عیب تراضی که در هر سه نظام حقوقی بهنحوی وجود دارد، هیچ یک از سه مبنای دیگر نمیتواند بهتنهایی تمام جوانب اشتباه را توجیه و تفسیر کند. تغییر نگاه حقوقدانان بهخصوص در حقوق مغرب زمین به مسئله اراده و دامنه و محدودیتهای آن، در تغییر مبانی اشتباه تأثیرگذار بوده است. کتاب از دو بخش تشکیل شده است. بخش نخست که تحت عنوان شناخت موضوع میباشد، متکفل مباحث مقدماتی و تصوّری کتاب میباشد. این بخش مشتمل بر سه فصل است. در فصل نخست، تاریخچه اشتباه با محوریت اراده مورد بررسی قرار گرفته است. بدون شک بدون اطلاع از تاریخچه اشتباه، نمیتوان در بررسی مبانی آن، چندان قرین توفیق بود. در فصل دوم به بررسی مفاهیم مختلف پرداختیم. در میان مفاهیم گوناگون، دو مفهوم جهل و اشتباه از یک طرف و مفهوم موضوع معامله از طرف دیگر، عمده بحث در این فصل را به خود اختصاص دادهاند. البته پرداختن به مفاهیم مرتبط با اشتباه نیز برای روشن شدن مفهوم خود اشتباه ضروری به نظر میرسید، همچنانکه پرداختن به موضوع معامله بدون بررسی خود موضوع معامله، نمیتوانست قابل قبول باشد. هدف اصلی در بررسی مفهوم خود موضوع معامله، شناخت خود موضوع معامله در ورای مکاتب مادی و شخصی و مختلط میباشد. در فصل سوم به تقسیمات مختلف اشتباه در سه نظام حقوقی پرداختهایم. بررسی این تقسیمات به تفکیک نظام حقوقی، فرصتی است تا از زاویه دیدی جدید و جامع، به مسئله اشتباه در هر یک از این سه نظام حقوقی، نگریسته شود. بخش دوم کتاب تحت عنوان «مبانی و آثار و شرایط اشتباه در موضوع معامله»، دربرگیرنده پنج فصل میباشد. در چهار فصل نخست هرچند تأکید اصلی بر مبانی اشتباه بوده است، ولی به آثار اشتباه نیز بهطور کامل پرداخته شده است. فصل نخست با عنوان اشتباه و اراده، نهتنها در بخش دوم بلکه در تمام کتاب، مهمترین فصل بهحساب میآید. درواقع مبنای اراده که مهمترین مبنای اشتباه و بلکه مبنای وحید اشتباه در حقوق ایران (البته با اندکی تسامح چراکه مبنای عیب تراضی نیز در حقوق ایران دارای اصالت است) بهحساب میآید و اساس پایههای استدلالی این تحقیق در آنجا نضج گرفته است، همه و همه در این فصل مورد بررسی قرار گرفته است. تحلیل فلسفی، کلامی، روانی، اخلاقی و حقوقی اشتباه از یک طرف و قواعد مبتنی بر اراده از طرف دیگر، همگی بهنحوی گویا، در این فصل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم، قاعده «تطابق ایجاب و قبول»، بهعنوان مبنای دیگری برای اشتباه، که نوعاً در حقوق انگلستان مورد تأکید است، مورد مطالعه قرار گرفته است. مبانی و قواعد اخلاقی که اساساً در حقوق فرانسه مورد تأکید هستند، بهعنوان مبنای سوم اشتباه در موضوع معامله، در فصل سوم این بخش مورد مداقّه قرار خواهد گرفت. در فصل چهارم با عنوان نظریههای دیگر، به سایر نظریهها و مصالح مرتبط پرداخته شده است که از مهمترین آنها، قاعده لا ضرر میباشد. در فصل نهایی این بخش، شرایط تأثیر اشتباه مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی شرایط تأثیر اشتباه، بهوضوح نقش انتخاب هر مبنا را در تعیین نوع شرایط تأثیر اشتباه مشاهده خواهیم کرد. از جمله ویژگیها این کتاب میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: پرداختن به سابقه تاریخی اراده و اشتباه؛ بررسی تقریباً همه مباحث در هر سه نظام حقوقی ایران، فرانسه و انگلستان؛ عمیق شدن در مباحث فقهی؛ جدید بودن تحقیق از جهت معرفی مبانی جدید در این زمینه؛ نگاه انتقادی و تحلیلی نسبت به هر سه نظام حقوقی؛ پرداختن به مسائل معتنابه با ارائه مثالهای مبتلابه؛ استفاده تقریباً جامع از انواع دلایل و برهانها اعم از دلایل لفظی و منطقی، استدلالهای اصولی و فلسفی و فقهی و نگاه تطبیقی و تاریخی؛ متنوع و جامع بودن منابع تحقیقی؛ ارائه تبیین جدید درخصوص وحدت و تعدد موضوع معامله و موضوع تعهد؛ بررسی تحلیلی دو قاعده «عذر بودن اشتباه» و «جهل به قانون رافع مسئولیت نیست»؛ ارائه تعریف اصطلاحی جدید از اشتباه؛ ارائه و تبیین مبنایی جدید برای نظریه اشتباه تحت عنوان «عیب تراضی»؛ معرفی دو مبنای جدید و خارجی یعنی قواعد اخلاقی و ملاحظات اجتماعی برای اشتباه؛ و بررسی تحلیلی اراده و نظام دادن به قواعد مختلف حوزه قواعد عمومی قراردادها در چارچوب تحلیل روانی و حقوقی اراده.