اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران

کتاب اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران کتاب حاتم قادری استاد دانشگاه تربیت مدرس با عنوان " اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران " درواقع برای دانشجویان رشته علوم سیاسی و تاریخ در مقطع کارشناسی به عنوان منبع اصلی درس " اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران" به ارزش دو واحد تدوین شده است. این کتاب توسط انتشارات سمت چاپ شده است. کتاب شامل یک مقدمه و پنج بخش است . هر بخش نیز چند فصل را در بر می گیرد. بخش اول کتاب با عنوان "نظریه های نظامهای سیاسی" شامل سه فصل است . فصل اول به بررسی نظریه خلافت در اندیشه سیاسی اهل تسنن اختصاص دارد. نویسنده شروع اندیشه سیاسی در میان مسلمانان را از ماجرای سقیفه و بحث جانشینی پیامبر می داند . هر چند که حتی می توان به زمان تشکیل حکومت توسط پیامبر نیز بازگشت . آنچه که از سقیفه بیرون آمد در نهایت به کرسی نشستن نظر مهاجرین بود. با توجه به اینکه پیروان حضرت علی دراین گردهمایی حضور نداشتند. مفاهیمی چون خلیفه وخلافت نیز ناشی از مباحث این جلسه است هر چند که در قرآن نیز چند باری این مفهوم به کار برده شده است . خلیفه به معنای جانشین پیامبر خدا بود هرچند که از زمان معاویه خلیفه به معنای جانشین خداوند تبدیل می شود . در مورد چگونگی به قدرت رسیدن خلیفه نظریه های زیادی در بین اهل سنت وجود از جمله نظریه اهل حل و عقد، استخلاف ، شورا ، وراثت و استیلا وجود دارند. اندیشه های اهل سنت برای خلیفه به عنوان حاکم جامعه اسلامی شرایطی و وظایفی نیز بر شمرده که در بین متفکران مختلف تا حدودی اختلافاتی وجود دارد. فصل دوم کتاب اختصاص به بررسی نظام سیاسی تشیع به عنوان مهمترین رقیب اندیشه اهل سنت، دارد. بین این دو نظام سیاسی یکسری تفاوتهایی وجود دارد . یکی از مهمترین آنها اینکه در اندیشه سیاسی شیعه برخلاف اهل سنت نظر بر عمل تقدم دارد . یعنی اینکه درنظام سیاسی اهل سنت آنچه که در عمل اتفاق افتاده بعدا به نوعی تئوریزه شده است وتاریخی بودن یکی از ویژگیهای آن است. در شیعه امام از طرف خدا توسط پیامبر منصوب شده و دارای شرایط ویژه ای چون عصمت ، عدالت و افضلیت است و در حالی در اهل سنت خلیفه یا امام به نحوی توسط افراد اتنخاب شده و لزوما معصوم نیست. البته شیعه برخی فرقه های فرعی دیگر نیز مثل زیده و اسماعیله دارد که در برخی موارد با شیعه اصلی شیعه اثنی عشری تفاوتهایی دارند. فصل سوم کتاب اشاره مختصری به اندیشه سیاسی دو فرقه نه چندان مطرح خوارج و مرجئه دارد. بخش دوم کتاب شامل فصول چهارم تا ششم در برگیرنده اندیشه سیاسی برخی از مهمترین علمای اهل سنت است . اینها شامل دو گروه هستند. یکی آنهایی که در زمان خلافت عباسی نظریه پردازی کرده اند و گروه دیگر که بعد از سقوط خلافت بغداد در اثرحمله مغول به چاره اندیشی پرداخته اند. گروه اول شامل افرادی چون ماوردی غذامی و گروه دوم شامل اشخاصی چون ابن جماعه، ابن قیمیه و روزبهان خنجی است. عمده مباحث مورد نظر بین نمایندگان مشهور اندیشه سیاسی اهل سنت ، بررسی نظام سیاسی خلافت و حمایت تئوریک از آن با توجه به تحولات جامعه است. کته قابل توجه در اندیشه سیاسی اندیشمندان اهل سنت توجه به امنیت و نظم جامعه بوده است.به همین خاطر بسیاری از آنها مصلحت را در این دیده که در کنار نظام آرمانی خلافت، حکومتها و سلطنتها محلی را نیز به طریقی توجیه شرعی کنند. را که وجود حکومت یک امر واجب است حتی اگر این حکومت جائر باشد. در مورد شیوه های انعقاد خلافت ، شرایط و وظایف خلیفه، شرایط حاکمان و امیران محلی ، تمام این اندیشمندان نظر مشابهی دارند. با توجه به تزلزل نظام خلافت که در قرن هفتم با حمله مغول فرو پاشید اندیشمندان سیاسی اهل سنت با توجه به رویکرد اصلی اهل سنت که همواره عمل بر نظر مقدم داشته، نظریه استیلا را در تشکیل حکومت پذیرفته و معتقدند چنانچه فردی ذی شوکت با قهر بتواند حکومت را بدست آورد وظیفه مسلمانان است که از او اطاعت کنند چرا که وجود حکومت جائر بر عدم امنیت و هرج و مرج ترجیح دارد. فصول هفتم و هشتم ذیل بخش سوم با عنوان " ملکداری و اندرزنامه نویسی سیاسی " به نوعی دیگر از آثار سیاسی مسلمانان می پردازد. در شکل اندرزنامه یا سیاست نویسی تفاوتهایی با سایر آثاری دارد که تحت عنوان شریعت نامه تقسیم بندی می شود. اندرزنامه ها معمولا توسط دبیران و وزیران نوشته شده است. هدف نویسنده این آثار عمدتا ارائه اندرزهای سیاسی با استفاده از شواهد تاریخی و به روش اقناعی ، است. بخش چهارم کتاب با عنوان " فلسفه سیاسی ، اجتماعی " به جنبه های دیگراز اندیشه اسلامی ایرانی اشاره کرد که بررسی آرا فیلسوفان سیاسی مسلمان است. این بخش در برگیرنده فصول نهم تا سیزدهم است . خلیفه سیاسی از اجزای نظام فلسفی است از بین افرادی که در این بخش به اندیشه آنها پرداخته می شود می توان گفت: تنها فارابی به معنای واقعی کلمه فیلسوف سیاسی است. اما بین همه آنها که شامل فارابی ، ابن سینا ، ابن باجه ، ابن رشد ، ابن طفیل ، خواج نصیرالدین طوسی و ابن خلدون می شود. وجه مشترکی وجود دارد، آنهم پردازش عقلانی برای فهم امور از جمله امور سیاسی ست . ابن خلدون هر چند که رویکردی اجتماعی دارد و بیشتر یک جامعه شناس است یا فیلسوف اما دارای رهیافتی خودگراست. فیلسوفان اسلامی مخصوصا فارابی به عنوان نماینده اصلی آن در فلسفه سیاسی تحت تاثیر فلسفه یونانی مخصوصا افلاطون قرار دارند. بخش آخر و پنجم کتاب با عنوان "تاملاتی در زوال و تلاش برای احیا" شامل فصول چهاردهم تا هفدهم است. در ابتدای این بخش توضیحی مختصر از عوامل موثر در زوال و انحطاط جوامع اسلامی می آید و سپس به پردازش نظریه های جدید در اندیشه اسلامی تحت تاثیر برخورد با تمدن غرب و دنیای جدید پرداخته شده است. مهمترین بحث ناشی از این مهم ، نسبت میان سنت و تجدد یا تعابیر مشابه است. تلاش جهت احیای اسلام توسط اندیشمندانی چون سید جمال ، عبده و کواکبی . منظور از احیای اسلام با توجه به نگرش مصلحان یا نهضت های سیاسی ، اجتماعی ، مبارزه با جوانه های فساد و انحطاط داخلی از یک سو و چگونگی بازیافت خود از سیطره و نفوذ روز افزون جوامع و قدرتهای غربی از سوی دیگراست. فصل بعدی شامل بررسی الفای خلافت درترکیه به سال 1924 و نحوه واکنشهای نظری به این امر مهم در جوامع سنی مورد توجه قرار گرفته است. در همین جهت به آراء کسانی چون رشید رضا، اقبال و علی عبدالرزاق اشاره شده است که مباحث مختلفی را از احیای خلافت تا گسست هر گونه پیوندی میان دین و اشکال حکومتی دینی در بر می گیرد. فصل آخر نیز به شرایط در برخورد با مولفه های تمدن غربی سعی شده است موضوع حکومت و مشروعیت آن در غیاب امام معصوم در قالب مشروطیت توضیح داده شود. در این قسمت به بررسی اندیشه های نائینی پرداخته شده است. کتاب حاتم قادری در حد خود کتابی مختصر و مفید برای دانشجویان رشته سیاست درمقطع کارشناسی و قابل استفاده برای کسانی است که می خواهند یک شمای کلی از تاریخ اندیشه در اسلام و ایران بدانند. شعبه های مختلف اندیشه سیاسی مسلمانان از صدر اسلام تا دنیای معاصر با اشاره به نمایندگان اصلی و مهم آن معرفی و بررسی شده است. البته کتاب جنبه توصیفی دارد و کمتر نقدی بر افکار اندیشمندان مسلمان وارد کرده است. شاید کتاب رسالتی بیش از این نداشته است.