گفتمان چپ در ایران - دوره قاجار و پهلوی اول

گفتمان چپ در ایران - دوره قاجار و پهلوی اول جنبش و گفتمان چپ در ایران ابتدا نه در تقابل با سرمایه داری، بلکه در مقابل فئودالیسم و در حمایت از کارگران بخش های غیرصنعتی شکل گرفت، زیرا اساسا نه نظامی سرمایه داری شکل گرفته بود و نه طبقه کارگر صنعتی. جامعه ایران پیش از این و طی قرن ها، جنبش ضد فئودالی را به نمایندگی مزدکیان، خرم دینان، شیعیان و ... تجربه کرده بود. نخستین بارقه های اندیشه سوسیالیستی در آثار برخی روشنفکران صدر مشروطه از جمله میرزا آقاخان کرمانی و طالبوف تبریزی نمایان شد، اما این نه به معنای شکل گیری یک جریان و نه طرح یک گفتمان بود. صحبت از سوسیالیسم در مکتوبات سیاسی این دوره تنها در حد مترقی دانستن یک اندیشه بود و نه بیشتر. پایه‌های نخستین ایجاد و گسترش گفتمان سوسیالیستی و مارکسیستی در ایران تنها پس از ظهور گروه‌ها و احزاب سوسیال دموکرات بنیان نهاده شد. آشنایی اولیه ایرانیان با اندیشه مارکسیستی با فعال شدن گروه ها و احزاب سوسیال دموکرات، اگرچه محدود، آغاز شد و شکل گیری این جریان به طرح گفتمان اولیه چپ در ایران انجامید. این گفتمان از دو راه نفوذ خود را آغاز کرد؛ اول، آمیختگی اندیشه سوسیالیستی با برنامه های حزبی و تشکیلاتی و دوم، ترویج تئوریک این اندیشه از طریق مطبوعات حزبی و مکتوبات ایدئولوژیک. اندیشه چپ به طور عمده تحت‌تاثیر مکتب چپ روسیه به ایران نفوذ کرد، بنابراین خط غالب گفتمان چپ ایران تا مدت ها متاثر از این مکتب باقی ماند. محمدعلی احمدی، در کتاب «گفتمان چپ در ایران» سعی کرده موضوع شکل گیری این گفتمان در کشورمان را با بررسی اسناد دست اول تاریخی بررسی کند. گفتمان اولیه چپ در ایران را می توان حاصل طرح مبانی سوسیالیسم در برنامه های حزبی «اجتماعیون عامیون» و «حزب دموکرات ایران» و همچنین انتشار مطالبی درباره سوسیالیسم و مارکسیسم در مطبوعات و مکتوبات حزبی گروه‌های سوسیال دموکرات ارمنی مستقر در تبریز و گیلان به ویژه حزب دموکرات ایران دانست. این گفتمان با تاسیس «حزب عدالت» در قفقاز و مستقر شدن بلشویک ها در روسیه رنگ کمونیسم به خود گرفت. این کتاب 4 فصل اصلی دارد که عناوین‌شان به این ترتیب است: «بسترهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در دوره قاجار و پهلوی اول»، «نفوذ اندیشه‌های سوسیالیستی به ایران و شکل گیری گفتمان سوسیال دموکراتیک»، «برآمدن کمونیسم در ایران و سیر تحول گفتمان حزب کمونیست ایران» و «ارانی و فصلی جدید در گفتمان چپ ایران». واپس ماندگی سیاسی، نگاهی به دگرگونی‌های اجتماعی ایران در سده های سیزدهم و چهاردهم هجری شمسی، از فقر و وابستگی اقتصادی تا اقتصاد دولتی، مهاجرت به روسیه و ماورای قفقاز و شکل گیری اجتماعیون عامیون، گروه های سوسیال دموکرات ارمنی، حزب دموکرات ایران، گسترش گفتمان سوسیالیستی و مارکسیستی، گفتمان سازمان ها و گروه های سوسیال دموکرات و اندیشه حاکم بر آن ها، انقلاب اکتبر و مسئله صدور انقلاب به شرق، نقش آفرینی حزب عدالت، علنی شدن فعالیت حزب عدالت در ایران، برگزاری اولین کنگره حزب عدالت در ایران، کمونیست ها در مسند قدرت، کنگره ملل شرق، تعدیل در برنامه های حزب کمونیست ایران، مرامنامه و نظامنامه حزب کمونیست ایران، فعالیت حزب کمونیست ایران در راستای اهداف تعیین شده، دومین کنگره حزب کمونیست ایران، زندگی در آلمان و گرایش به مارکسیسم، ایدئولوژی و برنامه فرقه جمهوری انقلابی ایران، بازگشت ارانی به ایران و انتشار مجله دنیا، گفتمان دنیا، ارانی و ناسیونالیسم، پنجاه و سه نفر عناوینی هستند که در فصول این کتاب به آن ها پرداخته شده است. پس از فصل ها و زیرمجموعه های مورد اشاره نیز، «نتیجه گیری»، «چند برگ سند» و «مرامنامه فرقه [سوسیالیست ایران] 1299 شمسی» درج شده اند. در قسمتی از این کتاب می خوانیم: فعالیت و تبلیغ علنی مرام و مسلک کمونیسم توسط حزب عدالت و تاکید بر اجرای اصول آن در انقلاب اعتراض میرزا را در پی داشت و به تیرگی روابط بین او و کمونیست ها انجامید. او چند روز بعد از برگزاری کنگره عدالتچی ها در 18 تیر 1299 ه.ش به نشانه اعتراض رشت را ترک گفت و به فومن رفت و اعلام کرد که تا اعضای حزب عدالت از فعالیت مسلکی خود دست برندارند، بازنخواهد گشت. میرزا کوچک خان همچنین در نامه ای اعتراض خود را به لنین اعلام کرد. او در بخشی از این نامه نوشت: «... قراردادمان با نمایندگان روسیه این بود که مسلک اشتراکی بین اهالی پروپاکاند نشود، ولی رفیق ابوکف که خود را گاهی نماینده روسیه و زمانی نماینده کمیته عدالت معرفی می کند با چند تن از اشتراکیون ایرانی که از روسیه آمده اند و از اخلاق و عادات ملت ایران بی اطلاع اند به وسیله متینگ و نشر اعلامیه در کارهای داخلی حکومت مداخله ... می کنند ... من می دانم که در تمام ممالک آزاد، برنامه هر فرقه سیاسی آزادانه نشر و تبلیغ می شود، ولی برنامه ای که در ایران پروپاکاند می کنند علی رغم تمایلات مردم است... .»