منهای فقر

کتاب «منهای فقر» برگرفته‌هایی از مجموعه آثار علامه محمدرضا حکیمی، به همت مرتضی کیا، در 12 فصل و با عناوین اسلام و جامعه منهای فقر، اسلام و جامعه منهای تکثر و اسراف، اسلام و هشدار در آخرالزمان، اسلام و حدود مال مشروع، اسلام و تعالیم دین از زبان بزرگان در باب اموال، جنگ فقر و غنا، زکات باطنی، امکانات محرومین، ارتفاعات نهج‌البلاغه، کاربزرگ و انفاق و ادای حق مال و ثروت از سوی انتشارات علمی و فرهنگی الحیاة منتشر شده است. کتاب حاضر، مجموعه‌ای از کتب تالیف شده از علامه حکیمی در خصوص موضوعات اقتصادی در اسلام و نحوه مواجهه پیشوایان دینی با موضوع فقر است، بر این اساس عنوان هرفصل از این کتاب، نام یکی از کتب تالیف شده توسط علامه حکیمی است که در هرفصل خلاصه‌ای از آن بسته به موضوع مورد بحث مطرح شده است. یکی از جذاب‌ترین فصول این کتاب مبحث زکات باطنی است که در آن از زکات باطنی با این تعبیر یاد می‌شود: «زکاتی فراگیر که برای رفع فقر و محرومیت به اموال توانگران تعلق می‌گیرد و از نظر مقدار، زمان و شرایط با زکات مصطلح متفاوت است». انتخاب چنین نامی ریشه در ماهیت، شرایط و نوع پرداخت این حق مالی دارد؛ چه بر خلاف زکات مصطلح حد نصاب ظاهر و مشخصی ندارد و به میزان شمار محرومان جامعه و توان مالی پرداخت‌کننده وابسته است. نویسنده در این بخش ضرورت پرداختن به زکات باطنی را از این جهت مهم تلقی می‌کند که اولاً، زکات باطنی به سبب فراگیری و مشروط نبودن به شرایط زکات مصطلح، نقش مهمی در رفع فقر و محرومیت از جامعه و تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی و نیز تکامل روحی پرداخت‌کنندگان دارد. نیک روشن است که تحقق این مهم در گام نخست، منوط به تحلیل فقهی و بررسی زوایا و احکام آن و سپس نهادینه ساختن آن در جامعه است. این حق مالی، به ویژه در زمانی که زکات مصطلح، به سبب محدود بودن منابع یا کوتاهی در پرداخت، پاسخ‌گوی نیازهای محرومان نباشد، اهمیت بیشتری می‌یابد. نکته دوم که پرداختن به این مبحث را ضروری جلوه می‌دهد، آیات و روایات متعددی است که در این‌باره وجود دارد و البته به نحو احسن در مورد آن‌ها تحقیق و تحلیل نشده و حتی گاه برداشت‌های نادرستی را در پی‌داشته است. همچنین علی‌رغم این که بررسی فقیهانه در زوایای این موضوع آثار مثبت علمی و عملی را به دست می‌دهد، بحث زکات باطنی در متون فقهی مغفول مانده است و از این منظر ضرورت پرداختن به آن محسوس و قابل تامل است.