مرزبان نامه ی بزرگ

یکی از مهم‌ترین آثاری که در اوایل این دوران و در عهد سلاجقه روم در این سرزمین به نثر فارسی نوشته شد کتاب روضة العقول، ساخته و پرداخته محمد بن غازی ملطیوی است که ترجمه و تحریری است از مرزبان نامۀ اسپهبد مرزبان بن رستم بن شروین، از ملوک آل باوند طبرستان، که در اواخر سدۀ چهارم یا اوایل سدۀ پنجم هجری آن را تصنیف کرده بود. محمد بن غازی، چنانکه خود در مقدمۀ روضه معقول آورده است، ترجمه و تحریر این کتاب را در سال 598 به پایان برده و به نام سلیمان شاه بن قلج ارسلان مصدر ساخته است. دربابی که محمد غازی در مقدمۀ روضه معقول در احوال خود آورده است چنین بر می‌آید که وی با دگرگون شدن اوضاع در ملطلیه، از سفر به حجاز و عراق بازمی ماند، دشمنان بر او دست می‌یابند و اموالش را مصادره و خودش را زندانی و سپس به حران تبعید می‌کنند. یکی از ویژگی این اثر این است که برخلاف دیگر مجموعه داستان‌های موجود در حوزه نثر، تمام داستان‌های این کتاب ایرانی هستند. دکتر مجتبایی در پیشگفتار کتاب آورده است: در اوایل بهار سال 1379 به یاری و همکاری دوستم،‌آقای دکتر غلامعلی آریا، به مقابله‌ی نسخه‌ها پرداختم. نسخه‌ی لیدن (هـ) در صفر 679 کتابت شده، ولی نسخه پاریس (پ) که با آن هم‌زمان به نظر می‌رسد، با نسخه یا نسخه‌های دیگری که طبعاً قدیم‌تر از آن بوده‌اند مقابله و اصلاح شده است (میکروفیلم‌های هر دو نسخه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است). از این روی، و از لحاظ اینکه نسخه پاریس کلاً سالم تر و درست‌تر به نظر می‌رسید، ما آن را اساس کار قرار دادیم و اختلافات مهم آن را با نسخه لیدن به حواشی صفحات آوردیم، و اشعار و منقولات تازی را نیز تا آنجا که ممکن بود از روی دیوان‌ها و مجموعه‌ها و آثار دیگر اصلاح کردیم و اگر در ضبط‌ها و عبارت‌های آنها اختلافی بود آن را نیز در حواشی صفحات یادآور شدیم