حق عقل در اجتهاد - اخباری‌گری الهام اجتهاد از شیخ طوسی

کتاب «حق عقل در اجتهاد» مجموعه‌ای است از سه مقاله و دو سخنرانی از استاد شهید مرتضی مطهری که با محوریت موضوع اجتهاد در فقه شیعه نگاشته شده است. این اثر به بررسی نسبت عقل با اجتهاد، محدوده دخالت عقل در استنباط احکام شرعی و تحلیل تاریخی جریان‌های فکری مانند اخباری‌گری و نقش شخصیت‌هایی چون شیخ طوسی در تحول اجتهاد می‌پردازد. کتاب «حق عقل در اجتهاد» با تحلیل تاریخی و کلامی، دفاعی مستدل از نقش عقل در اجتهاد شیعی ارائه می‌دهد و ضمن نقد اخباری‌گری، بر الهام‌گیری از شیخ طوسی و دیگر اصولیان در مسیر عقلانیت فقهی تاکید می‌ورزد. این اثر برای فهم ریشه‌های اختلاف اصولی و اخباری، و جایگاه عقل در فقه شیعه، منبعی ارزشمند به شمار می‌رود.

درباره کتاب حق عقل در اجتهاد - اخباری‌گری الهام اجتهاد از شیخ طوسی

1. حسن و قبح عقلی و نسبت آن با اجتهاد: مطهری در این کتاب، جایگاه عقل را در فهم احکام شرعی و نسبت آن با حسن و قبح عقلی افعال بررسی می‌کند. وی نشان می‌دهد که فقهای شیعه، با الهام از ائمه، ضمن پذیرش حسن و قبح عقلی، راه قیاس را نپیمودند و در عین حال به جمود اخباریون نیز تن ندادند، بلکه راهی میانه را انتخاب کردند. 2. محدوده دخالت عقل در اجتهاد: مطهری تاکید می‌کند که عقل نه‌تنها در کشف قواعد فقهی نقش دارد، بلکه در تفسیر متون دینی و ترجیح میان احتمالات نیز کارآمد است. او نمونه‌هایی از کاربرد عقل در اجتهاد را بیان می‌کند، از جمله قاعده‌سازی، تفسیر متون دینی بر اساس احکام عقلی، و ضابطه‌مند کردن شناخت ملاک احکام. 3. نقد اخباری‌گری و دفاع از عقلانیت در فقه: در این کتاب، مطهری ظهور مکتب اخباری را «فاجعه‌ای برای حیات علمی و تعقلی شیعه» می‌داند. اخباریان عقل و استدلال عقلی را تحقیر کردند و تدبر در قرآن را کنار گذاشتند و فقط به اخبار و احادیث بسنده نمودند. مطهری با اشاره به شخصیت‌هایی چون شیخ طوسی، وحید بهبهانی و شیخ انصاری، نقش آنها را در مقابله با اخباری‌گری و احیای اجتهاد عقلانی در شیعه برجسته می‌کند. اخباری‌گری و موضع آن نسبت به عقل: اخباری‌گری جریانی فکری در فقه شیعه است که فقط کتاب و سنت (و گاه فقط سنت) را منبع احکام شرعی می‌داند و اجتهاد و استفاده از عقل را در استنباط احکام مردود می‌شمارد. اخباریان تقلید از غیر معصوم را جایز نمی‌دانند و هرگونه استنباط مبتنی بر ظن و عقل را رد می‌کنند. به همین دلیل، اخباری‌گری به عنوان یک رویکرد خردستیز در تاریخ فقه شیعه شناخته می‌شود و در مقابل آن، اصولیان بر نقش عقل در اجتهاد تاکید دارند. الهام اجتهاد عقلانی از شیخ طوسی: شیخ طوسی (مؤسس حوزه نجف و از بزرگ‌ترین فقهای شیعه) نقش مهمی در احیای اجتهاد عقلانی و اصولی در فقه شیعه داشت. او در مقابل جمود اخباری ایستاد و بسیاری از قواعد و اصول استنباط احکام را بنیان نهاد. مطهری در کتاب خود، شیخ طوسی را الگویی برای الهام‌بخشی به مجتهدان معاصر در بهره‌گیری از عقل و اجتناب از جمود اخباری معرفی می‌کند. اخباری‌گری تأثیر عمیقی بر حیات علمی و تعقلی شیعه گذاشته است که می‌توان آن را از چند جنبه بررسی کرد: خردستیزی و انحصار در نقل حدیث: اخباریان تنها کتاب و سنت را منبع احکام شرعی می‌دانستند و عقل و اجتهاد را در استنباط احکام مردود شمردند. این رویکرد باعث شد عقلانیت و استدلال عقلی در فقه شیعه به حاشیه رانده شود و جریان فکری شیعه تحت تأثیر یک نگرش ظاهرگرا و حدیث‌محور قرار گیرد. تضعیف اجتهاد و اصول فقه: اخباریان اصول و قواعد اجتهادی را حرام می‌دانستند و از قیاس و استدلال عقلی پرهیز می‌کردند، که این مسأله موجب رکود و توقف در توسعه علمی فقه و اصول فقه شد. این جمود علمی به ویژه در دوره صفوی که حمایت سیاسی از شیعه افزایش یافت، تشدید شد و نزاعی بین اخباری‌ها و اصولی‌ها شکل گرفت. تأثیر منفی بر فرهنگ دینی و تعبدی شدن دین: این جریان باعث شد که دین به صورت صرفاً نقل حدیث و پذیرش بدون نقد تبدیل شود و فضای تعقل و تفسیر عمیق دینی محدود گردد. حساسیت افراطی به اخبار و روایت‌ها، و عدم نقد سند و محتوا، موجب شد که بسیاری از تحریف‌ها و برداشت‌های سطحی در فرهنگ دینی شیعه رواج یابد و زدودن این تأثیرات دشوار شود. کاهش حیات فلسفی و تعقلی: برخلاف شیعه که به طور تاریخی دارای حیات فلسفی و عقلانی بوده، اخباری‌گری با رد عقلانیت، این حیات علمی و فلسفی را تضعیف کرد و جریان‌های عقلانی را به حاشیه راند. در مجموع، اخباری‌گری به عنوان جریانی خردستیز و ظاهرگرا، موجب رکود علمی، کاهش نقش عقل در فقه و اصول، و محدود شدن فضای تعقل و اجتهاد در شیعه شد که تأثیر آن تا دوره معاصر نیز قابل مشاهده است.

خواندن کتاب حق عقل در اجتهاد - اخباری‌گری الهام اجتهاد از شیخ طوسی را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

دانشجویان و پژوهشگران علوم دینی و فقهی که می‌خواهند جایگاه عقل در اجتهاد و فقه شیعه را به صورت علمی و مستدل بشناسند و با مباحث تاریخی و فقهی پیرامون اخباری‌گری آشنا شوند. فقها و مجتهدان که به دنبال درک عمیق‌تری از نقش عقل در استنباط احکام شرعی و الهام‌گیری از روش‌های فقهی بزرگان مانند شیخ طوسی هستند. علاقه‌مندان به تاریخ فقه و اصول فقه شیعه که می‌خواهند با چالش‌های تاریخی مانند جریان اخباری‌گری و مقابله اصولیان با آن آشنا شوند. کسانی که به دنبال فهم منطق واقعی قرآن و نسبت عقل با دین هستند، زیرا کتاب به روشنی نشان می‌دهد که چگونه فقهای شیعه راهی میانه بین عقل‌ستیزی و قیاس‌گرایی افراطی را انتخاب کرده‌اند. مدرسان و اساتید حوزه و دانشگاه که می‌خواهند مباحث اجتهاد و عقلانیت در فقه را به صورت مستند و با استناد به آثار یک متفکر برجسته معاصر ارائه دهند. این کتاب به دلیل ترکیب مقالات و سخنرانی‌های استاد مطهری درباره اجتهاد، عقل، نقد اخباری‌گری و الهام از شیخ طوسی، منبعی ارزشمند برای فهم عمیق‌تر فقه شیعی و روش‌های استنباط احکام است.

در بخشی از کتاب حق عقل در اجتهاد - اخباری‌گری الهام اجتهاد از شیخ طوسی می‌خوانیم

ظهور مکتب اخباری همان طوری که عرض کردم فاجعه‌ای بود برای حیات علمی و تعقلی شیعه افراد زیادی به مکتب اخباری گرویدند. عقل و استدلالات عقلی را تحقیر کردند تدبر در قرآن را حرام شمردند به جای آنکه قرآن را مقیاس حدیث قرار دهند حدیث را مقیاس قرآن قرار دادند. خوشبختانه رجال با شخصیتی در میان مجتهدین و اصولیین ظهور کردند و تا حد زیادی جلو اخباریین ایستادند در میان کسانی که سخت با فکر اخباری مبارزه کردند در درجه اول باید نام استاد الکل وحید بهبهانی و شیخ اعظم حاج شیخ مرتضی انصاری (اعلی الله مقامهما) را برد.