کتاب «زند و هومن یسن» اثری است که ترجمه و تفسیر اوستایی دو فصل گمشده از اوستا به نام‌های «سودگر نسک» و «وهمن یسن» (بهمن یشت) است. این کتاب به زبان پارسی میانه نوشته شده و شامل پیشگویی‌های اورمزد به زرتشت درباره آینده ملت و دین ایران است. در متن کتاب، دوره‌های مختلف تاریخی ایران با نمادهای فلزات (زرین، سیمین، فولادین و آهن) توصیف شده که هر دوره با پادشاهان و وقایع خاصی مرتبط است، از جمله دوران گشتاسب، اردشیر بابکان و خسرو انوشیروان. همچنین کتاب به دوره‌ای تاریک و پر آشوب اشاره دارد که با تاخت و تاز دیوان و نابودی سرزمین ایران همراه است و در نهایت با امیدی به پایان می‌رسد. این اثر توسط صادق هدایت به فارسی ترجمه شده و در قالب کتابی منتشر شده است که علاوه بر متن زند و هومن یسن، شامل کارنامه اردشیر بابکان نیز می‌باشد. هدایت در پیشگفتار کتاب به معرفی متن، نسخه‌ها و اهمیت آن پرداخته است. این کتاب برای پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ پیش از اسلام و ادبیات پهلوی اهمیت دارد. خواندن کتاب «زند و هومن یسن» به علاقمندان تاریخ ایران باستان، ادبیات پهلوی، پژوهشگران دین زرتشتی و کسانی که به متون پیشگویی و اسطوره‌های ایرانی علاقه دارند توصیه می‌شود.

درباره کتاب زند و هومن یسن

کتاب «زند و هومن یسن» (بهمن یشت) شامل پیشگویی‌های مهمی درباره آینده ملت و دین ایران است که اورمزد آن‌ها را به زرتشت پیامبر پیشگویی می‌کند. این پیشگویی‌ها در دوره‌های مشخص تاریخی اتفاق می‌افتند و بخش عمده‌ای از متن به دوره ماقبل آخر اختصاص دارد که در آن «دیوان ژولیده‌موی از تخمه خشم» و «اهریمن‌نژادان چرمین‌کمر» به تاخت و تاز می‌پردازند. در این دوره، زنگیان، آوارگان و فرومایگان سرزمین ایران را فرا می‌گیرند، همه چیز را می‌سوزانند و تباه می‌کنند، به گونه‌ای که روستاهای بزرگ به شهرهای کوچک و شهرهای بزرگ به دهکده‌هایی کوچک تبدیل می‌شوند و از دودمان‌های بزرگ چیزی جز استخوان باقی نمی‌ماند. این نابسامانی‌ها نه تنها بر مردم، بلکه بر جانوران، گیاهان و عناصر طبیعت نیز اثر می‌گذارد. در این دوران، نشانه‌هایی در زمین و آسمان ظاهر می‌شود، مانند لکه‌های خورشیدی و شیوغ جنایات و فساد جسمانی و روحانی مردم. بادهای گرم و سرد می‌وزند ولی باران نمی‌بارد و احکام و سنن دین رعایت نمی‌شود. اهریمن با پیروزی خود را اعلام می‌کند. اما در پایان این دوران تاریک، ظهور موعودانی چون بهرام ورجاوند و پشوتن پیش‌بینی شده است که زمینه‌ساز قیام منجی (هوشیدر) هستند. این موعودان نابسامانی‌ها و آشوب‌ها را فرو می‌نشانند و دین زرتشت را سامان می‌دهند. قیام پشوتن آخرین قیام نیکمردانی است که پیش از هزاره هوشیدر رخ می‌دهد و هدف آن بازسازی دین و گسترش آموزش‌های دینی است. این پیشگویی‌ها امید به پایان شب سیاه و طلوع سپیده‌دمی نو را نوید می‌دهند. همچنین در کتاب نمادهایی مانند درختی با چهار شاخه زرین، سیمین، پولادین و آهنین آمده که هر شاخه نماد دوره‌ای از تاریخ ایران است: دوره زرین به پادشاهی گشتاسب، دوره سیمین به اردشیر بابکان، دوره پولادین به خسرو انوشیروان و دوره آهنین به تسلط دیوان خشم تخمه و ژولیده‌موی اشاره دارد. در مجموع، پیشگویی‌های مهم کتاب «زند و هومن یسن» شامل نابسامانی‌ها و ویرانی‌ها در پایان دوران، ظهور موعودان نجات‌بخش، بازسازی دین زرتشت و امید به آینده‌ای بهتر است که در قالب نمادها و رویدادهای تاریخی و اسطوره‌ای بیان شده‌اند.

خواندن کتاب زند و هومن یسن را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

خواندن کتاب «زند و هومن یسن» به کسانی توصیه می‌شود که: علاقه‌مند به مطالعه تاریخ پیش از اسلام ایران و ادبیات کهن پهلوی هستند. پژوهشگران و دانشجویان حوزه دین زرتشتی و فرهنگ ایرانی باستان که می‌خواهند با پیشگویی‌ها و روایت‌های تاریخی و اسطوره‌ای آشنا شوند. کسانی که به متون مقدس و پیشگویی‌های دینی علاقه دارند و می‌خواهند دیدی عمیق‌تر نسبت به سرنوشت ملت و دین ایران در متون کهن پیدا کنند. مخاطبانی که به آثار صادق هدایت علاقه‌مندند و می‌خواهند ترجمه و تفسیر او از متون پهلوی را مطالعه کنند. دوستداران متون فلسفی و ادبیات عرفانی که به دنبال فهم مفاهیم تاریخی، دینی و فرهنگی ایران باستان هستند. به طور کلی، این کتاب برای علاقه‌مندان به تاریخ، دین، فرهنگ و ادبیات ایران باستان و همچنین پژوهشگران حوزه‌های مرتبط، اثری ارزشمند و خواندنی محسوب می‌شود.

در بخشی از کتاب زند و هومن یسن می‌خوانیم 

درایش اهریمن با دیوان: (1) پیداست که هرشب اهریمن به دیوان درآید که: «اندر جهان روید و نخست به دریا شود و دریا را بخشکانید و به هوم‌سپید شوید و همه را بخشکانید، چه چون مردمان درگذرند بدان زنده کنند و به کوه شوید و همه کوه را بجنبانید چه کوه آرایش جهان هست و به رستنی‌ها شوید و همه رستنی‌ها را بخشکانید و به کلبه و خانه مردمان روید و مردم و گاو و گوسپند همه را بکشید، کمی را به کمی برید و بیشی را بیشی برید، به بدآگاهان نیکی برید تا دانایان گمان برند؛ به هپتورنگ منگرید، به ونند منگرید تا در کارکردن توانا باشید. » (2) آن دیوان و دروجان به دریا شوند؛ سین‌مرغ بانگ کند و سست بباشند، به هوم سپید شوند و آنجا کرماهی سر از آب برآرد و سست بباشند، به کوه روند، آنجا کرکس مرغ بانگ کند و سست بباشند و به دشت روند و آنجا بهمن مرغ بانگ کند و سست بباشند، به کلبه‌ها و خانه مردمان شوند، از گرودمان بانگ آید، از البرز‌امشاسپندان آیند، که به کنگ‌دز رهسپارند، بانگ پشوتن آید و سست بباشند، بر آسمان نگرند، و نند و هپتورنگ را بینند و نیروی‌ایشان برود. (3) پس (یزد) سروش دست به هم زند و خروس شنود، چون خروس بانگ کند، بهره‌ای از‌ایشان آتش بهرام و بهره‌ای آتشی که نیمه‌شب به خانه برافروزند بزند، بهره‌ای مینوی درون بزند و دیگران را سروش همابزند. دنباله: «من بنده دین، مرزپان فریدون بهرام نوشتم، از نوشته هیربد اردشیر بهرامشاه رستم بهرام‌شاد که در بوم‌شهر کرمان نوشته، من هم در شهر کرمان نوشتم. خوب فرجام‌باد! چنین باد! چنین‌تر باد! پیروزباد فره ویژه دین بهی مزدیسنان! به کام یزدان و‌امشاسپندان باد! «اشم و هووهشتم استی» (اوستا).