رسم چنان بوده که شاگردان و مریدان در مجالس از سخنان مشایخ و پیران یادداشت برمی‌داشتند. مقالات شمس مجموعهٔ چنین یادداشت‌هایی است. این قبیل یادداشت‌های شتاب آلود و درهم‌وبرهم را معمولاً پس از تنظیم و تنقیح در وقت فراغت بازنویسی می‌کردند و آن را به نظر خود شیخ یا استاد می‌رسانیدند. مقالات شمس این بخت را نداشته، یعنی هیچ‌گاه از سواد به بیاض نیانجامیده و ترتیب و تنقیح نیافته است. مقالات، به صورتی که به دست ما رسیده، مجموعه‌هایی از همان یادداشت‌های تندنویس نامنظم است، مشتمل بر بسیاری عبارت‌های گسسته پاره و ناتمام.
بدیع‌الزمان فروزان‌تر، مقالات را یکی از گنجینه‌های ادبیات و لغت فارسی می‌داند و نیز اهمیت و ارزش آن را از این نظر که کلید آشنایی با اندیشه‌های مولاناست گوشزد می‌کند. درعین‌حال می‌گوید که مرموزترین فصول تاریخ زندگی مولانا همان داستان پیوستگی و ارتباط او با شمس تبریزی است و کتاب مقالات پرده از روی بسیاری از این رموز و اسرار برمی‌دارد و علت فریفتگی مولانا به شمس را تا حدی واضح و مشخص می‌سازد.