دانش خطرناک - شرق شناسی و مصائب آن

کتاب «دانش خطرناک؛ شرق‌شناسی و مصائب آن» نوشته رابرت اروین، یکی از ماندگارترین آثار نقد و بررسی دانش شرق‌شناسی است که به‌طور ویژه پاسخی منصفانه به کتاب مشهور ادوارد سعید با نام «شرق‌شناسی» ارائه می‌دهد. کتاب «دانش خطرناک» به عنوان یک منبع تاریخی و تحلیلی درباره شرق‌شناسی شناخته می‌شود که با دقت و انصاف، نقدهایی را بر اندیشه‌های غالب نقد شرق‌شناسی در دوران معاصر مطرح کرده است و جایگاه ویژه‌ای در ادبیات مطالعه شرق و نقدهای آکادمیک آن دارد.

درباره کتاب «دانش خطرناک؛ شرق‌شناسی و مصائب آن»

شاهنامه ابومنصوری در سال 346 هجری قمری به فرمان ابومنصور محمد بن عبدالرزاق طوسی، حاکم توس، و به کوشش وزیرش ابومنصور مَعْمَری، نگاشته شده است. این اثر، به زبان نثر، به تاریخ ایران پیش از اسلام می‌پردازد و از مهم‌ترین منابع فردوسی برای سرایش شاهنامه منظوم او به شمار می‌رود. متأسفانه اصل کتاب از میان رفته اما مقدمه‌ای حدود پانزده صفحه‌ای که از آن باقی مانده، جزو قدیمی‌ترین نمونه‌های نثر فارسی است و به عنوان مقدمه نسخه‌های شاهنامه فردوسی کتابت می‌شده است. با سقوط سلسله ساسانی، بسیاری از متون و روایت‌های تاریخی ایران در معرض فراموشی و نابودی بودند؛ شاهنامه ابومنصوری پاسخی است به این بحران فرهنگی و تاریخی، که هدف آن گردآوری و ثبت تاریخ و افسانه‌های کهن ایران بود تا هویت ایرانی پس از اسلام حفظ شود. ابومنصور عبدالرزاق با فرمان خود تلاش کرد نسخه‌ای منثور و جامع از تاریخ ایران بسازد که منبع و پیش‌درآمد شاهنامه فردوسی گردد. این اثر حاصل کار ابومنصور مَعْمَری و چهار تن از زرتشتیان دانشمند خراسان و سیستان است که روایت‌های تاریخی را گرد آوردند. در ضمن، شاهنامه ابومنصوری نمایانگر انگیزه‌های گسترده‌ای چون احیای فرهنگ و هویت ایرانی، تثبیت مشروعیت سیاسی ابومنصور در منطقه خراسان و رقابت با شاهان معاصر نظیر سامانیان بوده است. نگارش این شاهنامه به نثر انجام شده و بیشتر روایت‌ها و داستان‌هایی که فردوسی بعدها به نظم آورد، از این منبع گرفته شده است. همچنین، نسب‌نامه‌های مفصل و توضیحات تاریخی که در مقدمه آن آمده، رابطۀ این کتاب را با اسطوره‌ها، تاریخ و افسانه‌های شرق ایران نشان می‌دهد. چرا باید این کتاب را خواند؟
این کتاب از قدیمی‌ترین نوشته‌های فارسی نثر است که علاوه بر ارزش ادبی، از نظر تاریخی نیز یک گنجینه مهم به شمار می‌آید. شناخت ریشه‌های شاهنامه فردوسی و درک بهتر زمینه‌های تاریخی و فرهنگی‌ای که شاهنامه با آن‌ها پیوند دارد، از طریق مطالعه این اثر امکان‌پذیر می‌شود. کتاب تصویری روشن از تلاش‌های حفظ و انتقال فرهنگ و تاریخ ایران پس از اسلام ارائه می‌دهد. برای پژوهشگران ادبیات، تاریخ ایران، و علاقه‌مندان به متون کهن فارسی منبعی غنی و دست اول محسوب می‌شود.

خواندن کتاب «دانش خطرناک؛ شرق‌شناسی و مصائب آن» را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

استادان، دانشجویان و پژوهشگران ادبیات و تاریخ ایران، علاقه‌مندان به شاهنامه و فرهنگ ایران باستان، کسانی که به نثر کهن فارسی و تاریخ شفاهی تمایل دارند، خوانندگانی که می‌خواهند با ریشه‌ها و منابع اولیه شاهنامه فردوسی آشنا شوند و درک عمیق‌تری از تاریخ ادبیات فارسی کسب کنند. 

در بخشی از کتاب «دانش خطرناک؛ شرق‌شناسی و مصائب آن» می‌خوانیم

خدمتکار پرسید: «شرق‌شناس هستی؟» کمی جا خوردم. این کلمه را طوری ادا کرد که رنگ و آهنگی تلخ و تیره داشت؛ شرق‌شناس کسی بود که لباس محلی می‌پوشید، زاویه‌یاب جیبی داشت و در راه سلطهٔ نهایی و کامل غرب می‌کوشید. تیم مکینتاش‌اسمیت، مسافرت با نارنگی: قدم به قدم در مسیر ابن بطّوطه (2002) به نظر نمی‌رسد هرودوت ایرانیان را به چشم موجوداتی «دیگر» و پست‌تر می‌نگریسته است. اتفاقآ یکی از چیزهایی که به نظرش عجیب می‌نماید نژادپرستی ایرانیان است: «پس از ملت خودشان، بیش از همه به نزدیک‌ترین همسایگانشان احترام می‌گذارند و سپس، در مراتب کم‌تر، به همسایگان دورترشان. به همین ترتیب، هرچه فاصله بیش‌تر می‌شود، احترام آن‌ها هم در قبال دیگران کاهش می‌یابد، چنان‌که دورترین ملت در نگاه آنان خوارترین ملت است. ایشان خود را از هر لحاظ برتر از هر کس دیگری در جهان می‌شمارند و برای ملت‌های دیگر سهمی از صفات نیک قائلند که برحسب فاصله کاهش می‌یابد؛ آن‌که دورتر است در چشم آن‌ها بدتر است.» او پیوسته بر اهمیت نومویی یا هنجارهای رفتار سنتی تأکید می‌کند که آداب ورسوم اجتماعی را شکل می‌دهند. هرودوت معتقد است آداب ورسوم جاافتاده می‌توانند هر چیزی را بهنجار جلوه دهند و رفتارهای غریب ایرانیان صرفآ دلایلی است در اثبات این مدعا. به‌علاوه، هرچند هرودوت تفاوت فرهنگ‌های بیگانه را با فرهنگ یونانی برمی‌شمرد، این را مایه برتری فرهنگ یونانی نمی‌داند. او از دِین یونانیان به فرهنگ‌های دیگر، به‌ویژه فرهنگ‌های مصر و فنیقیه، مکرر یاد کرده است. درحقیقت، هرودوت معتقد است یونان در اصل مستعمره مشرق بوده و اسپارتی‌ها اعقاب مصریانند. ایرانیان مسلمآ در چشم او بسیار کم‌تر از سکایی‌ها بیگانه‌اند. به نظر سعید، هرودوت شرق را با دیدار از آن و نوشتن درباره آن فتح کرد. شاید! اما اگر چنین باشد، این فتح او امری کاملا استعاری است.