کتاب رسانه شیعه: جامعه شناسی آئین های سوگواری و هیئت های مذهبی در ایران کتاب «رسانه شیعه» جامعه‌شناسی آیین‌های سوگواری و هیئت‌های مذهبی در ایران؛ نوشته محسن حسام مظاهری، حاصل پژوهشی چهار ساله است که تاکنون استمرار یافته و ویراست سوم آن را با عنوان نامبرده در بازار نشر کتاب شاهد هستیم. به گزارش روابط‌عمومی سازمان تبلیغات اسلامی، ویراست اول که در حجمی کمتر در سال 1383 انتشار محدودی یافت. «جستارهایی در جامعه‌شناسی هیئت‌های مذهبی» نام داشت و ثمره پژوهشی بود که به سفارش کمیسیون اجتماعی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی اجرا شده بود. ویراست اول با وجود اشتراک‌های بسیار، اما حداقل دو تفاوت اساسی با نسخه حاضر دارد. یکی آن که فاقد بخش تاریخی تفصیلی بود و دیگری و مهم‌تر آن که بیشتر مبتنی بر رویکردی آسیب‌شناسانه بود تا جامعه‌شناسانه. در این راستا، با گسترش بیشتر دامنه مطالعات و مشاهدات، نویسنده به اعمال تجدید نظرهایی در نتیجه‌گیری و تبیین‌های ویراست اول حسام مظاهری اقدام کرد و از آن موضع آسیب‌شناسانه به موضوع نگاه مجدد انداخت، حاصل این تغییرات در ویراست دوم اعمال و نمایان شد که انتشار نیافت. محسن حسام مظاهری یکی دو سال بر مباحث تاریخی تمرکز کرد که حاصل آن فربه شدن فصل اول و کامل شدن ویراست سوم بود. در این مدت وی افزون بر مقالات مستقل و پراکنده‌ای که از پاره‌ای مباحث کتاب در برخی نشریات و روزنامه‌ها انتشار یافت، خود هم در مجامع دانشگاهی، حوزوی، مذهبی و مدیریتی بسیاری حضور یافت و به ارائه این مباحث و تبادل‌نظر با صاحب‌نظران و اساتید مختلف پرداخت. حسام مظاهری امتیاز دیگر نسخه سوم، را نسبت به دو ویراست پیشین، بهره‌گیری از ذخیره همین مباحث و نقادی‌هاست. هدف نویسنده از این کتاب، بررسی، تحلیل و فهم منطق تغییرات و تطورات مناسکی- گفتمانی مجالس و آیین‌های عزاداری شیعیان ایرانی در طول تاریخ و به ویژه، در دوران معاصر ماست و اینکه آیا می‌توان این تغییرات را تابع الگویی تجربی- نظری دانست یا نه. فصل اول این کتاب که نویسنده تأکید بسیار به خواندن آن کرده است و همواره کوشیده از منابع دست اول، معتبر و متکثر استفاده شد. همچنین وی کوشیده تا با تعبیه قاب‌های نقل قول مستقیم، خواننده را در مطالعه متن اسناد و منابع شریک‌ می‌کند. این نقل قول‌ها بسته به موضوع، لابه‌لای مباحث گنجانده شده است. وی در نقل احادیث و روایات مقاتل هم حتی‌الامکان، متن عربی روایت را نیز به همراه ترجمه آورده است. در فصل اول این کتاب مباحثی ناظر به احوالات شاهان و حاکمان هر دوره، مواضع علما و روحانیت شیعه و نسبت آنان با حکومت، فرهنگ عمومی و گفتمان دینی غالب، و وقایع سیاسی- اجتماعی مهم نیز آورده شده که برای فهم دقیق‌تر مبحث اصلی ضروری است. بخش آخر این فصل هم روایت خود نویسنده به عنوان ناظر و مخاطب، از تغییر و تحولات و وقایعی که در سال‌های اخیر در هیئت‌های مذهبی و حواشی آن‌ها رخ داده است. رخدادهایی که به دلایلی، هنوز در منابع مکتوب نوشتاری نمی‌توان سراغی از آن‌ها گرفت. فصل دوم هم «مفاهیم و کلیات» نام دارد که به ارائه تعاریف و بررسی مفاهیم و مباحث کلی و زیربنایی کتاب در فصول بعدی اختصاص یافته است. مفاهیمی از جمله فرهنگ خواص، فرهنگ عامه، دین، دین‌داری، مناسک دینی و آیین‌های دین‌داران، در ادامه این فصل پس از تعریف هیئت‌های مذهبی، برای شناخت دقیق‌تر و جزئی‌ گونه‌های مختلف این پدیده در جامعه معاصر، با هفت متغیر الگویی خواننده روبه‌رو می‌شود. این متغیرها که آن‌ها را «عناصر هویتی هیئت‌های مذهبی» نویسنده نام گذاشته، کارکرد، سازمان، مخاطب، الگوی دین‌داری، متولیان، مداحی و ادبیات نام دارند. در ادامه با توجه به الگوهای ارائه شده در فصل سوم، هیئت‌های مذهبی معاصر را می‌توان در سه دسته «سنتی»، «انقلابی» و «عامه‌پسند» به علاوه یک گونه فرعی «شبه هیئت‌ها» گنجاند. فصل‌های چهارم، پنجم، ششم و هفتم به بررسی مجزا و تفضیلی چهارگونه‌ای اختصاص یافته است که محوری‌ترین و گسترده‌ترین گونه‌ها محسوب می‌شود، به ترتیب: «هیئت‌های سنتی»، «هیئت‌های انقلاب دوران جنگ»، «هیئت‌های انقلابی دوران پس از جنگ» و «هیئت‌های عامه‌پسند» نام دارند. در هر یک از این فصل‌ها، گونه مربوط بر اساس هفت شاخصه‌ای بررسی شده است که قبل‌تر از این، نویسنده به عناصر هویتی هیئت‌های مذهبی تعبیر کرده است. در فصل هشتم شبه هیئت‌ها معرفی و به تمایز آن‌ها با هیئت‌ها اشاره شده است در پایان در فصل آخر سعی کرده تحت عنوان «جمع‌بندی و نتیجه‌گیری» به تأملاتی نظری درباره هیئت‌های مذهبی و آیین سوگواری بپردازد و افق‌های جدیدی را در تحلیل این پدیده بگشاید. در بخش پیشگفتار مشکل اصلی نویسنده در ارائه این پژوهش ارزشمند، دست نخورده بودن بسیاری از موضوعات مرتبط از نظر کار پژوهشی به ویژه پژوهش‌های علمی و جامعه‌شناسی مشابه بود. مخاطب اصلی این کتاب، مدیران، تصمیم‌گیران و سیاست‌گذران فرهنگی کشور عنوان شده است. خوانندگان با مطالعه این کتاب متوجه خواهند شد که به جای آوردن نام کتاب در پاورقی، هر جای متن که از منبع استفاده شده یا ارجاعی به آن شده است، مشخصات آن منبع در خود متن یا اگر نقل مستقیمی شده باشد در پایان گیومه یا پایین قاب‌ها بدین شکل آورده شده است: (نام مؤلف یا نویسنده کتاب و سال انتشار اثر: صفحه مورد نظر) خوانندگان افزون بر این مطلب می‌توانند با مراجعه به فهرست کتابنامه در پایان مشخصات تفضیلی را بخوانند. وی در پایان از رئیس سازمان تبلیغات و مدیر محترم انتشارات چاپ و نشر بین‌الملل و اعضای «کمیسیون اجتماعی دبیرخانه شورایعالی انقلاب فرهنگی که اسباب چاپ و انجام فاز اول این پژوهش را فراهم کرده‌اند تشکر و قدردانی کرده است. نه فصل آمده در این کتاب به ترتیب «تاریخ تحلیل تأسیس، تکوین و استمرار آیین‌ها و مجارس سوگواری مذهبی»، «کلیات و مفاهیم»، «گونه‌بندی هیئت‌های مذهبی»، «هیئت‌های سنتی»، «هیئت‌های عامه‌پسند»، «شبه هیئت‌ها» و «جمع‌بندی و نتیجه‌گیری» نام دارند. در پایان نیز آلبوم عکس‌ها، فهرست‌ها، نمایه و کتاب نامه آمده است. در آغاز فصل اول این کتاب می‌خوانیم: «در متون روایی شیعه روایاتی متعدد ناظر بر وعده ثواب و پاداش فراوان برای عزاداری، مرثیه‌سرایی و زیارت مرقد امام حسین (ع) نقل شده است. دراین روایات، شاعران و مرثیه‌سرایان به سرودن شعر در رثای امام حسین (ع) و گریاندن مردم ترغیب شده‌اند و عمل آنان موجب جلب رضای خدا و نیل به بهشت جاودان معرفی شده است. در فصل سوم هم ب عنوان «گونه‌بندی هیئت‌های مذهب» نیز آمده است: «با معیارهای مختلف تی‌توان گونه‌بندی‌ها و الگوهای مختلف و متنوعی از هیئت‌های مذهب ارائه داد هر چند در این زمینه، گویا تاکنون کار مدونی انجام نشده است.» نویسنده در فصل چهارم این کتاب با عنوان«هیئت‌های سنتی» درباره «سازمان هیئت‌های سنتی» نوشته است. «در سازمان نسبتاً پیچیده هیئت‌های مذهبی، قوانین و آداب و شئونی جاری و ساری است که بیشتر جنبه موروثی دارد و بر مبنای تقسیم کار مبتنی بر توانایی‌های جداگانه اعضای هیئت‌ استوار است. در فصل پنجم با عنوان «هیئت‌های انقلابی دوران جنگ» می‌خوانیم: «منظور از هیئت‌های انقلابی دوران جنگ، گونه‌ای از هیئت‌های مذهبی است که چندی پس از آغاز جنگ تحمیلی و برای تطبیق الگوی دفاع مقدس و واقعه عاشورا، بر اساس ایدئولوژی و آرمان‌های انقلابی اسلامی و با گفتمان تشیع انقلابی و مبارزاتی، در جبهه‌های جنگ و نیز در شهرها شکل گرفت». در فصل ششم هم نویسنده در توضیح هیئت‌های انقلابی دوران پس از جنگ آورده است. «هیئت‌های انقلابی دوران پس از جنگ، از ترکیب هیئت‌های انقلابی دوران جنگ و هیئت‌های سنتی، و به اقتضای تغییرات و تحولات اجتماعی- فرهنگی سال‌های پس از جنگ تحمیلی شکل گرفت.» در فصل هفتم با عنوان هیئت‌های عامه‌پسند، آمده است: «در جامعه امروز، با توجه به مشخصات فرهنگ عامه‌پسند، به نظر می‌رسد که می‌توان از پدیده‌ای منحصربه فرد در عرصه دین‌داری سخن گفت و آن را یکی از مظاهر سبک زندگی دین‌دارانه جدید قشری از جوانان شهرنشین ایرانی دانست؛ پدیده‌ای که من از آن به «هیئت‌های مذهبی عامه‌پسند» تعبیر می‌کنم». در فصل هشتم با عنوان «شبه هیئت‌ها» هم در این باره، آمده است: «تا به امروز، هیچ نهاد، سازمان و دستگاهی، اعم از دولتی و غیردولتی، وجود نداشته است که متولی سامان‌بخشی و امور تشکیلاتی هیئت‌های مذهبی باشد». در فصل نهم که جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از مباحث مطروحه نام دارد، از زبان نویسنده می‌خوانیم: «فرضیه بنیادین و اصلی من در این کتاب، این است که پدیده آیین‌ها و مجالس سوگواری به رغم کارکرد دینی خود، اما بیش از هر چیز، پدیده‌ای اجتماعی است.»