کتاب «تکامل اجتماعی انسان در تاریخ» اثر استاد شهید مرتضی مطهری مشتمل بر دو سخنرانی ایشان است که در حدود سال 1350 شمسی در دانشگاه شیراز ایراد شده است. کتاب با بیانی روشن و مستدل، به مخاطب کمک می‌کند تا مفهوم تکامل اجتماعی را بهتر درک کند و دیدگاه‌های مختلف فلسفی و اجتماعی را در این زمینه بشناسد. این اثر برای دانشجویان، پژوهشگران علوم اجتماعی، فلسفه، دین و عموم علاقه‌مندان به مسائل تکامل و آینده بشر توصیه می‌شود.

درباره کتاب «تکامل اجتماعی انسان در تاریخ»

این کتاب در دو فصل اصلی تنظیم شده است: فصل اول: مفهوم تکامل: در این بخش، تفاوت تکامل طبیعی (زیستی) و تکامل اجتماعی (تاریخی) انسان بررسی می‌شود. تکامل طبیعی به فرآیندی گفته می‌شود که بدون دخالت انسان و بر اساس قوانین طبیعت رخ می‌دهد، اما تکامل اجتماعی فرآیندی اکتسابی است که انسان با دست خود و از طریق تعلیم و تعلم آن را به وجود می‌آورد. همچنین تفاوت تکامل با پیشرفت و پرسش‌های مرتبط با این مفاهیم مطرح می‌شود. فصل دوم: آینده بشر از دیدگاه‌های مختلف: در این فصل، نظریه‌های مکاتب مختلف مانند مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم درباره آینده بشر بررسی و نقد می‌شوند. سپس دیدگاه اسلام درباره خوش‌بینی و بدبینی نسبت به آینده انسان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. نقش دین و انبیاء در تکامل اجتماعی انسان و مبارزه میان حق و باطل نیز تحلیل می‌شود. در کتاب «تکامل اجتماعی انسان در تاریخ» استاد شهید مرتضی مطهری، نظریه‌های مختلف درباره تکامل اجتماعی انسان به صورت تطبیقی و نقادانه بررسی و مقایسه شده‌اند. نکات کلیدی این مقایسه عبارتند از: تمایز تکامل زیستی و تکامل اجتماعی: مطهری تأکید می‌کند که تکامل زیستی انسان محدود و بسیار کند است و عمدتاً در طول تاریخ قابل مشاهده نیست، اما تکامل اجتماعی انسان فرآیندی اکتسابی، سریع و قابل مشاهده است که به وسیله تعلیم، تربیت، فرهنگ و ساختارهای اجتماعی شکل می‌گیرد. نقد نظریه تکامل خطی و پیشرفت پیوسته: برخلاف برخی نظریه‌های قدیمی که تکامل را حرکتی پیوسته، صعودی و بدون توقف می‌دانند (تکامل راست‌گونه)، نظریه‌های جدیدتر (تکامل چندخطی) معتقدند که مسیر تکامل اجتماعی ممکن است متفاوت باشد، شامل توقف‌ها، پسرفت‌ها و جهش‌ها باشد و جوامع مختلف مسیرهای متفاوتی را طی کنند. نظریه هربرت اسپنسر: وی جامعه را مانند یک ارگانیسم زنده می‌داند که از حالت ساده به پیچیده و تفکیک‌یافته حرکت می‌کند و تکامل اجتماعی را به عنوان فرآیندی طبیعی و مبتنی بر بقا و سازگاری با محیط تبیین می‌کند. اسپنسر معتقد است که تکامل اجتماعی تابع قوانین طبیعی است و جوامع ضعیف‌تر حذف می‌شوند، نظریه‌ای که به اقتصاد آزاد و عدم مداخله دولت نیز مرتبط است. نقد دیدگاه‌های بدبینانه و اگزیستانسیالیستی: مطهری در کتاب به نقد دیدگاه‌هایی می‌پردازد که آینده بشر را تاریک و ناامیدکننده می‌بینند و بر نقش دین و انبیاء در هدایت و تکامل اجتماعی انسان تأکید می‌کند. تکامل چندخطی و تنوع مسیرها: نظریه‌های جدید تکامل اجتماعی بر این نکته تأکید دارند که تکامل یک مسیر واحد و یکنواخت نیست بلکه جوامع مختلف با توجه به شرایط تاریخی، فرهنگی و محیطی مسیرهای متفاوتی را طی می‌کنند و پیشرفت و پسرفت در تاریخ جوامع طبیعی است. نقش فرهنگ، علم و دین: مطهری به نقش مهم فرهنگ، علم، صنعت و دین در تسریع و جهت‌دهی تکامل اجتماعی اشاره می‌کند و معتقد است که دین و انبیاء نقش هدایتگر و اصلاح‌گر در این مسیر دارند. به طور خلاصه، کتاب با مقایسه نظریه‌های تکامل اجتماعی، دیدگاهی جامع و نقادانه ارائه می‌دهد که ضمن پذیرش اصل تکامل، مسیر آن را پیچیده، چندگانه و تحت تأثیر عوامل فرهنگی، تاریخی و دینی می‌داند و از دیدگاه اسلامی بر نقش هدایت الهی در این مسیر تأکید می‌کند.

خواندن کتاب «تکامل اجتماعی انسان در تاریخ» را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به مباحث علوم اجتماعی، فلسفه تاریخ و تکامل اجتماعی که می‌خواهند با دیدگاهی فلسفی، اسلامی و نقادانه درباره مفهوم تکامل اجتماعی و آینده بشر آشنا شوند. کسانی که به دنبال فهم تطبیقی نظریه‌های مختلف درباره تکامل اجتماعی انسان، از جمله دیدگاه‌های مارکسیسم، اگزیستانسیالیسم و اسلام هستند و می‌خواهند نقد و بررسی این مکاتب را مطالعه کنند. استادان و دانشجویان رشته‌های فلسفه، جامعه‌شناسی، علوم دینی و تاریخ که می‌خواهند مباحث تکامل اجتماعی را در چارچوب مبانی اسلامی و با تحلیل استاد مطهری دنبال کنند. عموم علاقه‌مندان به مسائل فلسفی و اجتماعی که می‌خواهند درباره رابطه میان تکامل زیستی و اجتماعی، نقش دین و انبیاء در هدایت انسان و آینده بشریت شناخت عمیق‌تری پیدا کنند. کسانی که می‌خواهند دیدگاهی متعادل و جامع درباره پیشرفت و تکامل اجتماعی داشته باشند و نقدهای استاد مطهری بر نظریات غربی را مطالعه کنند. این کتاب به دلیل بیان روشن، ساختار منظم و نقدهای مستدل استاد مطهری، منبعی ارزشمند و راهگشا برای فهم بهتر تکامل اجتماعی انسان و آینده بشریت است.

در بخشی از کتاب «تکامل اجتماعی انسان در تاریخ» می‌خوانیم

جامعه ایده‌آل انسانی به حکم اینکه جامعه انسانِ به عقیده و آرمان رسیده است، جامعه انسان پیروز بر انسان منحط منفعت‌جوی منفعت‌طلب است و در حقیقت باید بگوییم این پیروزی، پیروزی صلاح و تقوا و عدالت است، پیروزی یک طرف سکه وجود انسان است بر طرف دیگر آن،‌ و به تعبیر قرآن پیروزی حزب‌الله است بر حزب‌الشیطان.