نظام اخلاق عرفی - نقدی بر آموزه حق طبیعی فیشته

کتاب نظام اخلاق عرفی (نقدی بر آموزه حق طبیعی فیشته) نوشته گئورگ ویلهلم فریدریش هگل، نخستین دست‌نوشته کامل و برجای‌مانده از هگل است که بین سال‌های 1802 تا 1803 نوشته شده و به نقد آموزه حق طبیعی فیشته می‌پردازد. این اثر به عنوان پایه‌ای برای فهم نظام فلسفی هگل در حوزه اخلاق و سیاست شناخته می‌شود و در آثار بعدی او مانند «پدیدارشناسی روح» و «فلسفه حق» توسعه یافته است. به باور هگل شهروندان قوانین جاری در جامعه یا همان قوانین دولت را برنهاده‌های خویش می‌بینند و بی‌تکلّف از آنها متابعت می‌کنند، چنان‌که گویی از نهادشان برآمده است. می‌توان گفت ایدهٔ بنیادین هگل حاکمیت بی‌تکلّف عقل بر ابعاد مختلف زندگی است.

درباره کتاب نظام اخلاق عرفی (نقدی بر آموزه حق طبیعی فیشته)

هگل در این اثر، اخلاق عرفی را به عنوان نظامی اجتماعی و سیاسی معرفی می‌کند که در سه مرحله خانواده، جامعه مدنی و دولت ظهور می‌یابد و در آن عواطف و عقل به هم می‌پیوندند. برخلاف اخلاق کانتی که صوری است، اخلاق عرفی هگل با بُعد عاطفی انسان سازگارتر است و تضادی میان عقل و عاطفه وجود ندارد. هگل آموزه فیشته درباره حق طبیعی را نقد می‌کند؛ فیشته حق طبیعی را جدا از اخلاق می‌داند و معتقد است که در قلمرو حق طبیعی، اراده نیک نقشی ندارد و اجرای حق تنها با زور فیزیکی تضمین می‌شود. هگل اما بر حاکمیت عقل و تحقق ایده اخلاق عرفی در بستر جامعه تأکید دارد. کتاب به بررسی فرآیند شکل‌گیری جامعه، تقسیم کار، تولید مازاد، شکل‌گیری دارایی، حقوق و قوانین می‌پردازد و نشان می‌دهد که اخلاق عرفی در نهایت در دولت به اوج خود می‌رسد، جایی که شهروندان قوانین را برنهاده‌های خویش می‌دانند و بدون اجبار از آن‌ها پیروی می‌کنند. هگل با مفاهیمی چون «اینهمانی»، «تفاوت»، «شناخت» و «وساطت» فرایند گذار از حیات طبیعی به حیات اجتماعی و سیاسی را تحلیل می‌کند. هگل در این کتاب محوری‌ترین ایدهٔ نظام فلسفی‌اش یعنی تحقق ایده را مطرح می‌کند. او به شناخت ایدهٔ اخلاق ‌عرفی مطلق اشاره می‌کند و شرطش را این می‌داند که شهود به وجهی کاملاً متناسب با مفهوم برنهاده شود، زیرا به زعم هگل ایده خود چیزی به جز این‌همانی این دو نیست. سپس نحوهٔ به‌شناخت‌درآمدن این‌همانی شهود و مفهوم را بررسی می‌کند. او نشان می‌دهد که ظهور ایده و دیالکتیک مفهوم و شهود در هر مرتبه چگونه موجب گذار از حیات طبیعی به حیات اجتماعی می‌شود و راه به ایدهٔ اخلاق‌عرفی می‌برد که از نظر هگل تجسم تام و تمام آن دولت است. «شهود» اساساً به جنبهٔ جزئی و فرد خودآگاه واحد با همهٔ ظرفیت‌ها و فقدان‌هایش اشاره دارد. «مفهوم» نیز به نظام طبیعت به مثابهٔ مجموعهٔ کلی امکان‌ها و ضرورت‌ها اشاره می‌کند. هگل از دو مفهوم محوری تفاوت و این‌همانی استفاده می‌کند و معتقد است سیر در مراتب حیات اخلاقی سیر در مراتب وحدت است. هگل به عنوان فیلسوفی جمع‌گرا نقطهٔ اوج این وحدت را در دولت می‌یابد.

خواندن کتاب نظام اخلاق عرفی (نقدی بر آموزه حق طبیعی فیشته) را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

دانشجویان و پژوهشگران فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی که می‌خواهند با مبانی فلسفه اخلاق هگل و نقدهای او بر آموزه‌های حق طبیعی فیشته آشنا شوند. کسانی که به بررسی رابطه عقل و عاطفه در اخلاق علاقه‌مندند و می‌خواهند تفاوت اخلاق عرفی هگل را با اخلاق کانتی و آموزه‌های فیشته درک کنند. علاقه‌مندان به فلسفه آلمانی کلاسیک و نظریه‌های جمع‌گرایانه درباره جامعه، خانواده، دولت و نقش نهادهای اجتماعی در تحقق اخلاق. خوانندگانی که می‌خواهند فرآیند شکل‌گیری جامعه و بستر تکوین اخلاق عرفی را از منظر مفاهیمی چون تفاوت، شناخت و وساطت مطالعه کنند. افرادی که به فلسفه عملی و نظریه‌های عدالت، حقوق و آزادی در بستر جامعه مدنی و دولت علاقه دارند. کسانی که آمادگی مطالعه متون فلسفی پیچیده و مباحث عمیق فلسفه اخلاق را دارند و می‌خواهند درک جامعی از نظام فلسفی هگل به دست آورند. این کتاب به دلیل اهمیت تاریخی و فلسفی‌اش، برای کسانی که می‌خواهند به صورت جدی و تحلیلی با فلسفه اخلاق هگل و نقدهای فلسفی بر آموزه حق طبیعی آشنا شوند، منبعی کلیدی و ارزشمند است.