کتاب «جامعه و تاریخ در قرآن» اثر استاد شهید مرتضی مطهری، جلد دوم از مجموعه معارف قرآن است و بر پایه دوازده جلسه درس ایشان در حوزه علمیه قم در سال‌های 1356 و 1357 تدوین شده است. این کتاب به بررسی عمیق دو موضوع بنیادی علوم انسانی، یعنی جامعه و تاریخ، از منظر قرآن و اسلام می‌پردازد و تلاش می‌کند با رویکردی تطبیقی، دیدگاه قرآن را با نظریات متفکران غربی و مکاتب مختلف مقایسه کند. این کتاب برای علاقه‌مندان به الهیات اسلامی، فلسفه تاریخ، جامعه‌شناسی تطبیقی و کسانی که به دنبال فهم عمیق‌تر دیدگاه قرآن درباره جامعه و تاریخ هستند، منبعی ارزشمند و کم‌نظیر است.

درباره کتاب «جامعه و تاریخ در قرآن»

مباحث و ساختار کتاب: تبیین مفهوم جامعه و انواع ترکیب اجتماعی (مانند ترکیب اعتباری، صناعی، انضمامی و اتحادی) و بررسی این که جامعه چه نوع ترکیبی است و آیا دارای روح جمعی است یا نه. بررسی اجتماعی بودن انسان از نگاه قرآن و پاسخ به این پرسش که آیا انسان ذاتاً اجتماعی است یا اجتماع امری تحمیلی است. تحلیل نظریات جامعه‌شناسان و فلاسفه غربی مانند دورکیم و نقد آنها با استناد به آیات و روایات اسلامی. پرداختن به مسئله فطرت و نقش آن در شکل‌گیری جامعه و تاریخ، و بررسی مفهوم «مسخ فطرت». بررسی فلسفه تاریخ از منظر قرآن و مقایسه آن با نظریه‌های رقیب، به‌ویژه نقد و رد ماتریالیسم تاریخی و تبیین لغزش‌های روشنفکران مسلمان در تحلیل حرکت و عوامل محرک تاریخ. تحلیل نقش قدرت، ثروت، علم و شرافت انسانی در تطور و بقای جوامع، و تأکید بر اینکه از نگاه قرآن، انسانیت و ارزش‌های انسانی محور اصلی حرکت تاریخ است. بررسی سرنوشت تاریخ و دو نظریه اصلی درباره آینده جوامع از منظر قرآن و مکاتب مادی. این کتاب با نقد دقیق نظریه‌های رایج جامعه‌شناسی و فلسفه تاریخ، به‌ویژه ماتریالیسم تاریخی، و با استناد به آیات قرآن، چارچوبی اسلامی و عقلانی برای فهم جامعه و تاریخ ارائه می‌دهد. استاد مطهری در این اثر، نقش انسان، فطرت، اخلاق و هدایت الهی را در حرکت تاریخ برجسته می‌کند و نشان می‌دهد که قرآن، تاریخ را آموزگار و معلم انسان می‌داند و رمز بقا و پیشرفت جوامع را در توجه به انسانیت و ارزش‌های الهی می‌بیند. در کتاب «جامعه و تاریخ در قرآن» استاد مطهری، چند نکته کلیدی به شما کمک می‌کند تا نقش انسانیت در تاریخ را بهتر درک کنید: تأکید بر انسانیت به‌عنوان محور حرکت تاریخ: استاد مطهری با استناد به آیات قرآن، نشان می‌دهد که عامل اصلی پیشرفت و بقای جوامع نه قدرت و ثروت، بلکه ارزش‌های انسانی و اخلاقی است. از نگاه قرآن، جوامعی که بر پایه عدالت، کرامت انسانی و فضایل اخلاقی بنا می‌شوند، در مسیر تکامل و پیشرفت قرار می‌گیرند و جوامعی که از این اصول فاصله بگیرند، محکوم به زوال‌اند. نقش فطرت و اخلاق در تاریخ: کتاب توضیح می‌دهد که فطرت انسانی و گرایش به خیر و حقیقت، موتور محرک تحولات تاریخی است. انسان‌ها با تکیه بر فطرت و وجدان اخلاقی، می‌توانند مسیر تاریخ را به سوی تعالی و رشد سوق دهند و این عامل، وجه تمایز نگاه قرآنی با مکاتب مادی‌گراست. نقد نظریه‌های صرفاً مادی: استاد مطهری با نقد ماتریالیسم تاریخی و دیگر مکاتب غربی، تأکید می‌کند که تاریخ صرفاً بر اساس تضاد طبقاتی یا عوامل اقتصادی پیش نمی‌رود، بلکه انسانیت و ارزش‌های الهی نقش اساسی دارند و این نگاه، تاریخ را از سطحی‌نگری و جبرگرایی خارج می‌کند. تاریخ به‌مثابه آموزگار انسانیت: در این کتاب، تاریخ نه فقط ثبت وقایع، بلکه معلمی برای انسان است تا از سرگذشت ملت‌ها و اقوام، درس اخلاق، عدالت و انسانیت بگیرد و مسیر آینده را با الهام از این درس‌ها انتخاب کند. انسان کامل و جامعه مطلوب: استاد مطهری با تبیین مفهوم انسان کامل و جامعه آرمانی در قرآن، نشان می‌دهد که هدف تاریخ، رسیدن به جامعه‌ای است که در آن انسانیت و ارزش‌های معنوی حاکم باشد و این هدف، جهت‌دهنده حقیقی حرکت تاریخی است. این نکات به شما کمک می‌کند تا بفهمید در نگاه قرآن و تفسیر استاد مطهری، انسانیت و ارزش‌های اخلاقی نه‌تنها محرک اصلی تاریخ‌اند، بلکه معیار سنجش موفقیت یا شکست تمدن‌ها و جوامع نیز هستند.

خواندن کتاب «جامعه و تاریخ در قرآن» را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به مطالعات قرآنی و الهیات اسلامی که به دنبال فهم عمیق‌تر دیدگاه قرآن درباره جامعه، تاریخ و فلسفه تاریخ هستند. کسانی که به جامعه‌شناسی تطبیقی و نقد مکاتب غربی (مانند ماتریالیسم تاریخی) علاقه‌مندند و می‌خواهند نظریه‌های غربی را با تحلیل قرآنی مقایسه کنند. استادان و طلاب حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها که به دنبال منابعی برای تدریس یا پژوهش درباره فلسفه تاریخ، جامعه و نقش انسانیت در تحولات اجتماعی هستند. علاقه‌مندان به تاریخ اسلام و کسانی که می‌خواهند نقش ارزش‌های انسانی، اخلاق و فطرت را در سرنوشت جوامع و حرکت تاریخ از منظر قرآن بشناسند. فعالان فرهنگی و دینی که به دنبال ارائه تحلیل‌های عقلانی و قرآنی درباره مسائل اجتماعی و تاریخی به مخاطبان خود هستند. هر فردی که به تفسیر قرآن، به ویژه با رویکرد فلسفی و اجتماعی، علاقه دارد و می‌خواهد آیات مرتبط با جامعه و تاریخ را با تحلیل‌های عمیق و تطبیقی مطالعه کند. این کتاب با رویکرد تطبیقی، نقد نظریه‌های رایج و استناد به آیات قرآن، منبعی ارزشمند برای فهم بهتر جایگاه انسان، اخلاق و ارزش‌های الهی در حرکت تاریخ و جامعه است.

در بخشی از کتاب «جامعه و تاریخ در قرآن» می‌خوانیم

یک مطلب مسلّم است که انسان زندگی اجتماعی دارد، چه انسان متمدن و چه انسان وحشی. از قدیم‌ترین ایامی که به دست آمده است این مطلب روشن است که انسان‌ها از زمره آن حیوان‌هایی هستند که زندگی‌شان به صورت اجتماعی و دسته جمعی بوده است. اینجا یک مبحث که از قدیم فیلسوفان مطرح کرده‌اند این است که آیا انسان اجتماعی بالطبع است یا اجتماعی بالاجبار و بالاضطرار؟ می‌دانیم که این جمله از ارسطو معروف است که انسان مدنی بالطبع است؛ یعنی اجتماعی بودن برای انسان یک امر طبیعی است نه یک امر اضطراری، موافق طبع انسان است؛ طبع و سرشت انسان اجتماعی بودن را اقتضا می‌کند. در مقابل این نظریه، نظریه افرادی است که اجتماعی بودن انسان را بالاضطرار می‌دانند و معتقدند که انسان به حسب اصل طبیعت، انفرادی است و اضطرار او را وادار به زندگی اجتماعی کرده است. این صرفا یک مسئله نظری نیست، اثر عملی هم دارد. آن‌هایی که انسان را بالطبع اجتماعی می‌دانند قهرا تکامل انسان را هم در زندگی اجتماعی می‌دانند؛ یعنی انسان فقط در زندگی اجتماعی به کمال لایق خودش می‌رسد و تکامل پیدا می‌کند. برعکس، هرچه که زندگی جنبه انفرادی پیدا کند انسان از کمال و سعادت خودش باز می‌ماند. ولی آن هایی که نظریه‌شان این است که انسان اجتماعی بالاضطرار است قهرا مدعی هستند که زندگی اجتماعی، انسان را ناقص می‌کند و انسان هر اندازه که به طبیعت برگردد و از اجتماع دورتر باشد کامل‌تر است و به کمال انسانی خودش بهتر و بیشتر می‌رسد. مطابق این نظریه، انسان کمالی که دارد از سرشت طبیعی خودش دارد و نقصی که دارد از اجتماع دارد.