کتاب «حاشیه‌های استاد مطهری بر آثار دکتر شریعتی» (جلد سوم) بخشی از مجموعه سه‌جلدی است که در آن استاد شهید مرتضی مطهری به نقد و بررسی آثار دکتر علی شریعتی می‌پردازد. در جلد سوم، علاوه بر ادامه نقدهای اجمالی بر آثار شریعتی، یادداشت‌ها و حاشیه‌هایی بر کتاب‌هایی مانند «حسین وارث آدم»، «امت و امامت»، «فرهنگ و ایدئولوژی»، «انتظار، مذهب اعتراض»، «بازگشت به قرآن»، «خودآگاهی»، «مردی از ربذه»، «روش شناخت اسلام»، «یاد و یادآوران»، «کویر»، «چهار زندان انسان»، «استخراج و تصفیه منابع فرهنگی»، «تاریخ ادیان» و «اسلام‌شناسی» آمده است. 

درباره کتاب «حاشیه‌های استاد مطهری بر آثار دکتر شریعتی» (جلد سوم)

در این جلد، حواشی استاد مطهری گاهی به صورت چند کلمه یا جمله کوتاه و گاهی به شکل مفصل‌تر نگارش یافته‌اند. مطهری در این یادداشت‌ها، به نقد دیدگاه‌ها و تحلیل‌های شریعتی درباره مفاهیمی چون آزادی، جبر و اختیار، دیالکتیک مارکسیستی، اگزیستانسیالیسم، نقش دین در تاریخ، بازگشت به قرآن و روش‌شناسی مطالعات اسلامی می‌پردازد. برای مثال، او به تضاد میان اراده آزاد مسئول (نگاه اگزیستانسیالیستی) و جبر تکاملی ناشی از تضاد دیالکتیکی (نگاه مارکسیستی) در آثار شریعتی اشاره می‌کند و این نوسان میان دو قطب را نقد می‌نماید. این حاشیه‌ها هرچند بیانگر دیدگاه کامل و مشروح مطهری درباره شریعتی نیستند، اما برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به اندیشه این دو متفکر معاصر، منبعی ارزشمند برای شناخت نقاط اختلاف و اشتراک فکری آنان و زمینه‌ای برای پژوهش و بررسی بیشتر فراهم می‌کنند. جلد سوم این مجموعه حدود 80 صفحه دارد و به صورت چاپی و الکترونیکی منتشر شده است. در جلد سوم کتاب «حاشیه‌های استاد مطهری بر آثار دکتر شریعتی»، استاد مطهری دیدگاه‌ها و نقدهای متعددی درباره آثار و اندیشه‌های شریعتی مطرح می‌کند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: نقد التقاط فکری: مطهری بارها به آمیختگی اندیشه‌های شریعتی با مفاهیم مارکسیستی و اگزیستانسیالیستی اشاره می‌کند و معتقد است شریعتی گاه میان جبر دیالکتیکی (دیدگاه مارکسیسم) و اراده آزاد مسئول (اگزیستانسیالیسم) نوسان دارد و این امر به نوعی التقاط و عدم ثبات نظری منجر شده است. نقد مبنای انسان‌محور و معیار بیرونی: مطهری تأکید می‌کند که شریعتی در برخی آثارش، معیار سنجش دین را انسان و پیامدهای اجتماعی آن قرار می‌دهد (اسلام انقلابی)، در حالی که مطهری معتقد است باید اسلام و آموزه‌های اصیل آن معیار سنجش قرار گیرد، نه معیارهای بیرونی مانند انقلاب یا انسان‌گرایی. تفاوت در نگاه به اصلاح دینی: مطهری اصلاح دینی را به معنای احیای فکر دینی و بازگشت به منابع اصیل می‌داند، اما شریعتی گاه از بازسازی بنیادین دین سخن می‌گوید و معتقد است باید در کل دستگاه دین بازنگری شود؛ مطهری با این رویکرد موافق نیست و بر اصالت و حقانیت آموزه‌های دینی تأکید دارد. ارزیابی علمی و فلسفی آثار شریعتی: مطهری در برخی حاشیه‌ها، آثار شریعتی را از نظر ادبی و هنری قوی، اما از نظر علمی و فلسفی متوسط یا ضعیف و از نظر دینی و اسلامی بی‌اعتبار می‌داند و معتقد است برخی تحلیل‌های شریعتی با مبانی اسلامی ناسازگار است. نقد روش‌شناسی و برداشت‌های دینی: مطهری به برداشت‌های شریعتی از مفاهیمی مانند امامت، انتظار، بازگشت به قرآن و نقش دین در تاریخ نقد وارد می‌کند و معتقد است برخی تحلیل‌ها سطحی یا متأثر از اندیشه‌های غیر اسلامی است. تفاوت در نسبت ایمان و عمل: مطهری ایمان را اساساً اعتقادی و معرفتی می‌داند، در حالی که شریعتی بر جنبه عملی و پیامدهای اجتماعی ایمان تأکید دارد و عمل را مقدم بر اعتقاد می‌داند. در مجموع، استاد مطهری در جلد سوم این مجموعه ضمن اذعان به توانایی‌های ادبی و دغدغه‌های اجتماعی شریعتی، نقدهای مبنایی و روشی جدی به التقاط، معیارهای بیرونی، روش‌شناسی و برخی تحلیل‌های دینی او وارد می‌کند و بر ضرورت بازگشت به منابع اصیل و معیار قرار دادن آموزه‌های اسلامی تأکید دارد.

خواندن کتاب «حاشیه‌های استاد مطهری بر آثار دکتر شریعتی» (جلد سوم) را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به اندیشه‌های معاصر اسلامی که می‌خواهند با نگاه انتقادی و تطبیقی دو متفکر مهم معاصر، یعنی شهید مطهری و دکتر شریعتی، آشنا شوند و نقاط اختلاف و اشتراک فکری آنان را بررسی کنند. علاقه‌مندان به کلام اسلامی و مطالعات تطبیقی دین که به دنبال تحلیل علمی و روشمند نقدهای مطهری بر دیدگاه‌های شریعتی درباره موضوعاتی مانند آزادی، جبر و اختیار، نقش دین در جامعه، امامت، بازگشت به قرآن و... هستند. استادان، طلاب و دانشجویان حوزه‌های علوم اسلامی، فلسفه دین و جامعه‌شناسی دین که به دنبال منابعی برای پژوهش، تدریس یا نگارش درباره جریان‌های فکری معاصر ایران و نقدهای متقابل اندیشمندان اسلامی‌اند. فعالان فرهنگی، مذهبی و علاقه‌مندان به مباحث روشنفکری دینی که می‌خواهند با رویکردی مستند و مستدل، با نقدهای مطهری بر مبانی فکری، روش‌شناسی و تحلیل‌های اجتماعی شریعتی آشنا شوند. هر فردی که دغدغه شناخت دقیق‌تر جریان‌های فکری و اجتماعی معاصر ایران و بررسی تأثیرگذاری و نقاط قوت و ضعف اندیشه‌های دینی نوین را دارد. این کتاب به‌ویژه برای کسانی که به دنبال فهم عمیق‌تر تحولات فکری معاصر ایران و نسبت میان سنت و نوگرایی دینی هستند، منبعی ارزشمند و راهگشاست.

در بخشی از کتاب «حاشیه‌های استاد مطهری بر آثار دکتر شریعتی» (جلد سوم) می‌خوانیم

اراده آزاد مسئول که یک تعبیر اگزیستانسیالیستی است با دیالکتیک مارکسیستی که بر اساس حرکت تکاملی جبری ناشی از تضاد است سازگار نیست و در حقیقت این خود نویسنده است که در میان دو قطب مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم در نوسان است، گاه از ارادة آزاد مسئول دم می‌زند و گاه از جبر تکاملی ناشی از تضاد دیالکتیکی.