کتاب «حاشیه‌های استاد مطهری بر آثار دکتر شریعتی» (جلد دوم) شامل یادداشت‌ها و حواشی شهید مرتضی مطهری بر کتاب «اسلام‌شناسی» دکتر علی شریعتی است. این جلد، متن و حاشیه‌هایی بسیار پرنکته و انتقادی دارد که گاه در حد چند کلمه یا جمله کوتاه و گاه به طور مبسوط‌تر نگارش یافته‌اند. مطهری در ابتدای برخی بخش‌ها، دیدگاه کلی خود را درباره اثر شریعتی در یکی دو صفحه بیان کرده است. در این جلد، مطهری به نقد و بررسی اجمالی مطالب کتاب «اسلام‌شناسی» می‌پردازد و ضمن اشاره به نقاط قوت و ضعف، برخی برداشت‌ها و تحلیل‌های شریعتی را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. این حاشیه‌ها گرچه بیانگر دیدگاه کامل و مشروح مطهری درباره افکار شریعتی نیستند، اما برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به اندیشه این دو متفکر معاصر، منبعی ارزشمند برای شناخت اختلاف دیدگاه‌ها و زمینه‌ای برای پژوهش بیشتر فراهم می‌کنند. به طور کلی، جلد دوم این مجموعه بیشتر بر نقد و تفسیر مباحث «اسلام‌شناسی» شریعتی متمرکز است و برای کسانی که به مطالعات تطبیقی اندیشه‌های معاصر اسلامی علاقه دارند، اثری پرمحتوا و کاربردی به شمار می‌رود.

درباره کتاب «حاشیه‌های استاد مطهری بر آثار دکتر شریعتی» (جلد دوم)

در جلد دوم «حاشیه‌های استاد مطهری بر آثار دکتر شریعتی»، تفاوت‌های مهمی میان نظرات این دو متفکر درباره مبانی دین، روش‌شناسی، و جایگاه انسان و جامعه مطرح شده است: معیار سنجش دین: مطهری معتقد است که معیار سنجش، خود اسلام و آموزه‌های اصیل آن است و باید همه چیز را با اسلام سنجید. اما شریعتی گاه معیارهای بیرونی مانند انسان، انقلاب یا پیامدهای اجتماعی را ملاک داوری درباره دین قرار می‌دهد. به بیان دیگر، شریعتی به «اسلام انقلابی» و مطهری به «انقلاب اسلامی» باور دارد؛ یعنی مطهری اصالت را به دین می‌دهد و شریعتی به معیارهای بیرونی و انسانی. نسبت ایمان و عمل: مطهری ایمان را اساساً امری اعتقادی و معرفتی می‌داند و اعتقاد را فی‌نفسه کمال می‌شمارد، در حالی که شریعتی بر جنبه عملی و پیامدهای اجتماعی ایمان تأکید دارد و عمل را مقدم بر اعتقاد می‌داند. نگاه به روحانیت: مطهری بر نقش اساسی روحانیت در پاسداری از اسلام تأکید دارد و معتقد است اسلام بدون روحانیت معنا ندارد؛ در حالی که شریعتی منتقد جدی روحانیت سنتی است و گاه شعار «اسلام منهای روحانیت» را مطرح می‌کند، هرچند منظور او بیشتر نقد روحانیت به عنوان یک طبقه اجتماعی است تا نفی اصل روحانیت. پرهیز از التقاط: مطهری نسبت به التقاط در اندیشه شریعتی هشدار می‌دهد و معتقد است که تلفیق آموزه‌های اسلامی با دیدگاه‌های مارکسیستی یا اگزیستانسیالیستی، موجب آسیب معرفتی و انحراف از اصالت دین می‌شود. او بر خلوص و اصالت آموزه‌های دینی تأکید دارد. نگاه به دین و دیانت: شریعتی بیشتر به نقد دیانت (نهادهای دینی و رفتارهای دینی) می‌پردازد تا اصل دین، و رویکردی انتقادی نسبت به ساختارهای دینی دارد. مطهری اما بر بازگشت به منابع اصیل و تطهیر دین از انحرافات و بدعت‌ها تأکید می‌کند، نه نفی یا بازسازی بنیادین دین. اومانیسم و توحید: شریعتی در تحلیل نهایی، انسان‌محور است و برای داوری درباره دین، معیار بیرونی (انسان یا انقلاب) ارائه می‌کند. مطهری این رویکرد را با توحید و اصالت دین ناسازگار می‌داند و معتقد است نمی‌توان هم اومانیست بود و هم موحد. در مجموع، مطهری در این جلد بر اصالت دین، پرهیز از التقاط، نقش روحانیت و تقدم اعتقاد بر عمل تأکید دارد، در حالی که شریعتی رویکردی عمل‌گرا، انتقادی نسبت به نهادهای دینی و انسان‌محور را دنبال می‌کند. این تفاوت‌ها محور اصلی نقدهای مطهری بر کتاب «اسلام‌شناسی» شریعتی در جلد دوم است.

خواندن کتاب «حاشیه‌های استاد مطهری بر آثار دکتر شریعتی» (جلد دوم) را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

پژوهشگران و دانشجویان علاقه‌مند به اندیشه‌های معاصر اسلامی و مطالعات تطبیقی که می‌خواهند اختلاف دیدگاه‌ها و نقاط قوت و ضعف رویکردهای استاد مطهری و دکتر شریعتی را درباره مبانی دین، انسان، جامعه و روش‌شناسی دینی بررسی کنند. علاقه‌مندان به کلام اسلامی و فلسفه دین، به‌ویژه کسانی که به تحلیل انتقادی جریان‌های فکری معاصر ایران و نقدهای علمی و دقیق بر کتاب «اسلام‌شناسی» شریعتی علاقه دارند. استادان، طلاب و دانشجویان حوزه و دانشگاه که به دنبال منابعی برای تدریس یا پژوهش درباره نسبت دین و جامعه، جایگاه روحانیت، و نقد التقاط در اندیشه دینی هستند. فعالان فرهنگی و مذهبی که دغدغه تبیین صحیح و مستدل آموزه‌های دینی و پاسخ به شبهات و چالش‌های فکری روز را دارند. هر فرد علاقه‌مند به شناخت دقیق‌تر تحولات فکری معاصر ایران و بررسی دیدگاه‌های دو متفکر بزرگ معاصر درباره اسلام و نهادهای دینی. این کتاب با ارائه حواشی انتقادی و علمی، منبعی ارزشمند برای ارتقای آگاهی درباره شاخص‌های فکر اسلامی و تمایز راه اسلام با مکاتب جدید بشری است.

در بخشی از کتاب «حاشیه‌های استاد مطهری بر آثار دکتر شریعتی» (جلد دوم) می‌خوانیم

درباره افکار و اندیشه‌های دکتر دو گونه می‌توان بررسی کرد: یکی به صورت بررسی کتابها که هرکتابی جداگانه (البته کتابهای مهم او) نقد و بررسی شود و احیاناً مطالب مشترک آنها و ریشه افکار او و تناقضهای مطالب آن کتابها مشخص شود. نوع دیگر، بررسی موضوعی است. دکتر دربارة موضوعات بسیار، سخن گفته است که برخی مستقیماً اسلامی است و برخی دیگر به طور غیرمستقیم اسلامی تلقی می‌شود، از قبیل: عقاید اسلامی، فرهنگ اسلامی، جهان‌بینی اسلامی و...