مقدمه‌ای بر حکومت اسلامی

کتاب «مقدمه‌ای بر حکومت اسلامی» اثر استاد شهید مرتضی مطهری، مجموعه‌ای است از چهار جلسه درس و سخنرانی که ایشان در نیمه اول سال 1357 هجری شمسی، همزمان با اوج‌گیری نهضت اسلامی، برای جمعی از شاگردان خود در حوزه علمیه قم ارائه کرده است. هدف اصلی مطهری از این مباحث، تبیین نظام حکومتی اسلام و پاسخ به نیازهای فکری و اجتماعی جامعه در آستانه تحولات انقلاب اسلامی بود. این اثر، مباحث بنیادین درباره ماهیت، ضرورت و کارکردهای حکومت اسلامی را با رویکردی تحلیلی و تطبیقی ارائه می‌کند و به نقد دیدگاه‌های رایج غربی و مارکسیستی می‌پردازد. کتاب برای کسانی که به دنبال فهم مبانی فکری و فلسفی نظام سیاسی اسلام، تفاوت‌های آن با سایر مکاتب و نقش دین در اداره جامعه هستند، منبعی موجز، روشن و کاربردی است. در مجموع، «مقدمه‌ای بر حکومت اسلامی» اثری استراتژیک و راهبردی برای شناخت مبانی نظری حکومت اسلامی و پاسخ به پرسش‌های اساسی درباره حق حاکمیت، مشروعیت، کارکردها و اهداف حکومت از منظر اسلام.

درباره کتاب «مقدمه‌ای بر حکومت اسلامی»

مطهری بحث را با تعریف حکومت آغاز می‌کند و چهار تعریف برای آن ارائه می‌دهد: حکمرانی، مظهر اجرای قانون، مدیریت، و مظهر ارشاد و هدایت جامعه. سپس ضرورت حکومت و فلسفه وجودی آن را بررسی می‌کند و به نظریه‌های مختلف درباره حق حاکمیت، از جمله نظریه حق الهی، دموکراسی، نظریه افلاطون و الیگارشی اشاره می‌کند و آن‌ها را نقد و تحلیل می‌نماید. در ادامه، مقومات حکومت را برمی‌شمارد: دفاع از جامعه، حفظ امنیت داخلی، وضع قانون، قضاوت و دادگستری، ارتباطات خارجی و نقش‌های جدیدی مانند آموزش و پرورش، فرهنگ، بهداشت، اقتصاد و... . مطهری به تفاوت‌های حکومت اسلامی با حکومت‌های غربی و نظریه‌های مارکسیستی می‌پردازد و جایگاه ایدئولوژی و نقش دین در اداره جامعه را تبیین می‌کند. در بخش پایانی، مباحثی مانند ولایت یا وکالت حاکم، هدف حکومت، آزادی عقیده، تفاوت آزادی در بینش غربی و اسلامی، شرایط منتخبان، رهبری در جوامع ایدئولوژیک و مسائل مشروعیت و ساختار حکومت اسلامی مطرح می‌شود. در کتاب «مقدمه‌ای بر حکومت اسلامی»، استاد مطهری با تأکید بر اهمیت تبیین نظام حکومتی اسلام، این نکات را برجسته می‌کند: ضرورت تعریف دقیق حکومت اسلامی: مطهری بحث حکومت را با ارائه چند تعریف آغاز می‌کند و تأکید دارد که نوع و ماهیت حکومت باید روشن باشد تا بتوان از آن دفاع کرد. او حکومت را نه فقط یک ساختار سیاسی، بلکه نهادی برای ارشاد، هدایت و تربیت جامعه به سوی کمال می‌داند و این وظیفه را از ویژگی‌های اساسی حکومت اسلامی برمی‌شمارد. تفاوت بنیادین با سایر مکاتب: مطهری بر این نکته پافشاری می‌کند که اسلام، برخلاف مکاتب غربی یا مارکسیستی، نه مدل حکومتی کاملاً بسته و ثابت ارائه می‌دهد و نه مردم را کاملاً آزاد در انتخاب هر نوع حکومتی می‌داند. بلکه چارچوب‌ها و اصول کلانی را معرفی می‌کند که باید در هر عصر و با توجه به مصالح جامعه، ساختار اجرایی آن تعیین شود. پیوند ایدئولوژی و حکومت: او تأکید می‌کند که حکومت اسلامی باید بر اساس ایدئولوژی اسلامی شکل بگیرد و نقش آن را اجرای احکام و تحقق اهداف شریعت می‌داند. مطهری معتقد است حکومت اسلامی باید ضامن اجرای ارزش‌های دینی، عدالت، آزادی و کرامت انسانی باشد و در این مسیر، راهبری فرهنگی و تربیتی جامعه را نیز بر عهده دارد. توجه به نقش مردم و مشروعیت: مطهری با تفکیک میان حق حاکمیت و شایستگی حکومت، بر نقش مردم در تعیین شکل حکومت و انتخاب حاکمان تأکید دارد، اما مشروعیت نهایی را منوط به انطباق با معیارهای الهی و اصول اسلامی می‌داند. تبیین کارکردهای حکومت اسلامی: او مقومات و وظایف حکومت را فراتر از امور اجرایی و سیاسی می‌داند و بر نقش آن در آموزش، فرهنگ، اقتصاد و امنیت جامعه تأکید می‌کند. در مجموع، مطهری با تحلیل تطبیقی و فلسفی، بر این نکته تأکید دارد که تبیین نظام حکومتی اسلام برای پاسخ‌گویی به نیازهای روز و جلوگیری از انحرافات فکری و اجتماعی، ضرورتی اساسی است و حکومت اسلامی را نهادی پویا، عقلانی و مبتنی بر اصول ثابت اما ساختار متغیر معرفی می‌کند.

خواندن کتاب «مقدمه‌ای بر حکومت اسلامی» را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

دانشجویان و پژوهشگران رشته‌های علوم اسلامی، فلسفه سیاسی و مطالعات انقلاب اسلامی که به دنبال فهم مبانی نظری و فلسفی حکومت اسلامی و تفاوت آن با نظام‌های غربی و مارکسیستی هستند. طلاب حوزه‌های علمیه و استادان دانشگاه که نیازمند منبعی موجز و تحلیلی برای تدریس یا پژوهش درباره فلسفه حکومت، حق حاکمیت، مشروعیت و کارکردهای دولت اسلامی‌اند. علاقه‌مندان به اندیشه‌های شهید مطهری و کسانی که دغدغه تبیین نقش دین در ساختار سیاسی و اجتماعی جامعه معاصر را دارند. فعالان فرهنگی، مذهبی و سیاسی که می‌خواهند با مبانی ایدئولوژیک و اهداف حکومت اسلامی، و تفاوت آن با دموکراسی غربی و نظریه‌های رایج آشنا شوند. هر فردی که به دنبال پاسخ به پرسش‌هایی درباره ماهیت، ضرورت و وظایف حکومت اسلامی، نقش مردم، آزادی عقیده، و جایگاه ایدئولوژی در نظام سیاسی اسلام است. این کتاب به دلیل پرداختن به مباحث بنیادین و تحلیلی درباره حکومت اسلامی، منبعی ارزشمند برای عموم علاقه‌مندان به مطالعات اسلامی و سیاسی محسوب می‌شود.

در بخشی از کتاب «مقدمه‌ای بر حکومت اسلامی» می‌خوانیم

حکومت یعنی آن دستگاهی که مظهر قدرت اجتماع برای دفاع از یک جامعه است، دستگاهی است که قوانین جامعه را وضع می‌کند، امنیت اجتماعی جامعه را تأمین می‌کند، فصل خصومات میان افراد را تأمین می‌کند، مظهر رابطه یک جامعه با جامعه‌های دیگر است... البته دو مسئولیت دیگر را هم باید اضافه کنیم: و دستگاهی که نیازهای جامعه را به یک سلسله ارشادها و هدایتها و نظارتها و نیز یک سلسله نیازهایی که از عهده افراد خارج است تأمین می‌کند.