مقدمه‌ای بر اقتصاد تطبیقی

کتاب «مقدمه‌ای بر اقتصاد تطبیقی» اثر شهید مرتضی مطهری، مجموعه‌ای دو جلدی است که مباحث آن طی 27 جلسه در سال‌های 1357 تا 1358 با حضور استاد مطهری و جمعی از اقتصاددانان برگزار شده است. محور اصلی این جلسات، بررسی تطبیقی مکاتب اقتصادی غربی و نقد آن‌ها بر پایه اصول و مبانی اسلامی است. در این جلسات، ابتدا بخش‌هایی از کتاب «تاریخ عقاید اقتصادی» (شارل ژید و شارل ریست) توسط یکی از حاضران ارائه می‌شد و سپس استاد مطهری دیدگاه‌ها و نقدهای خود را با توجه به آموزه‌های اسلامی بیان می‌کرد. این کتاب، علاوه بر معرفی تطبیقی مکاتب اقتصادی غربی، نقدهای عمیق و نوآورانه‌ای بر مبانی آن‌ها از منظر اسلامی ارائه می‌دهد و تلاش می‌کند نقاط قوت و ضعف هر مکتب را روشن سازد. سبک مباحثه‌ای و گفت‌وگومحور کتاب، آن را به منبعی پویا و قابل استفاده برای پژوهشگران، دانشجویان اقتصاد اسلامی و علاقه‌مندان به مطالعات تطبیقی اقتصاد تبدیل کرده است. کتاب، پیوند میان نظریه‌های اقتصادی و مبانی فقهی و اخلاقی اسلام را به‌خوبی نشان می‌دهد و بر ضرورت داشتن نظام اقتصادی مبتنی بر عدالت و ارزش‌های الهی تأکید دارد. در مجموع، «مقدمه‌ای بر اقتصاد تطبیقی» منبعی ارزشمند برای شناخت تطبیقی مکاتب اقتصادی و نقد آن‌ها از منظر اسلام است و برای علاقه‌مندان به اقتصاد اسلامی و مطالعات تطبیقی توصیه می‌شود.

درباره کتاب «مقدمه‌ای بر اقتصاد تطبیقی»

جلد اول به بررسی مکتب فیزیوکراسی و مکتب کلاسیک تا پایان نظریه مالتوس اختصاص دارد. در این بخش‌ها موضوعاتی مانند نظام طبیعی، مالکیت زمین، فلسفه زکات، تفاوت صنعت و طبیعت، حق مالکیت ابزار تولید، سرقفلی، حقوق اکتشاف و اختراع، کنترل قیمت‌ها، مالیات، فلسفه حرمت ربا، اقتصاد آزاد و نقش طبیعت در تنظیم جمعیت مطرح و نقد می‌شود. جلد دوم نیز ادامه همین مباحث است و سایر مکاتب و نظریات اقتصادی را با رویکرد تطبیقی و انتقادی بررسی می‌کند. در هر جلسه، علاوه بر نقل دیدگاه‌های مکاتب غربی، استاد مطهری با تحلیل فقهی، اجتماعی و فلسفی، دیدگاه اسلام را درباره موضوعات اقتصادی ارائه می‌دهد و بر اصول نظام اقتصادی اسلام تأکید می‌کند. کتاب «مقدمه‌ای بر اقتصاد تطبیقی» شهید مطهری با رویکردی تحلیلی و تطبیقی، اصول اسلامی در زمینه اقتصاد را به شیوه‌ای روشن تفسیر می‌کند. در این کتاب، استاد مطهری ابتدا مبانی و نظریات مکاتب اقتصادی غربی مانند فیزیوکراسی، کلاسیک و سوسیالیسم را معرفی و نقد می‌کند، سپس با استناد به منابع اسلامی (قرآن، سنت و عقل)، دیدگاه اسلام را درباره هر موضوع اقتصادی تبیین می‌کند. نحوه تفسیر اصول اسلامی در این کتاب: تکیه بر مبانی اعتقادی و ارزشی: مطهری اصول اقتصاد اسلامی را از مبانی اعتقادی اسلام استخراج می‌کند، مانند توحید، مالکیت الهی، مسئولیت انسان در برابر خدا و جامعه، و هدفمندی زندگی اقتصادی. او تأکید دارد که رفتار اقتصادی مسلمان باید مبتنی بر جهان‌بینی اسلامی باشد و انسان در تصرف امکانات اقتصادی، محدود به حدود الهی است. تبیین قواعد و احکام اقتصادی: در این کتاب، اصولی مانند مالکیت مختلط (خصوصی و عمومی)، لزوم توزیع عادلانه ثروت، حرمت ربا، نقش دولت در اقتصاد و اهمیت عدالت اجتماعی، به عنوان قواعد اساسی اقتصاد اسلامی معرفی و با آموزه‌های مکاتب غربی مقایسه می‌شوند. نقد نگرش‌های غربی و تأکید بر عدالت: مطهری با نقد دیدگاه‌هایی مانند آزادی مطلق اقتصادی یا تمرکز ثروت، بر این نکته تأکید دارد که اسلام با وضع احکام و قواعد خاص، به دنبال تحقق عدالت، رفع فقر و تضمین کرامت انسانی است. استفاده از روش تطبیقی: در هر بحث، ابتدا نظریه‌های غربی مطرح و سپس با دیدگاه اسلام سنجیده می‌شود. این روش کمک می‌کند تا تمایزات و برتری‌های نظام اقتصادی اسلام به‌روشنی آشکار شود. توجه به اهداف اقتصادی اسلام: مطهری تأکید دارد که هدف اقتصاد اسلامی صرفاً رشد مادی نیست، بلکه رشد معنوی، قناعت، اعتدال، و تحقق عدالت اجتماعی نیز از اهداف اساسی آن است. در مجموع، این کتاب اصول اقتصاد اسلامی را نه صرفاً به عنوان مجموعه‌ای از احکام فقهی، بلکه به عنوان نظامی مبتنی بر جهان‌بینی، ارزش‌ها و اهداف خاص تفسیر و با مکاتب رقیب مقایسه می‌کند تا برتری‌ها و ویژگی‌های متمایز آن را نشان دهد.

خواندن کتاب «مقدمه‌ای بر اقتصاد تطبیقی» را به چه کسانی توصیه می‌کنیم؟

دانشجویان و پژوهشگران اقتصاد، به‌ویژه علاقه‌مندان به اقتصاد اسلامی و مطالعات تطبیقی که می‌خواهند با مبانی فلسفی، اجتماعی و فقهی اقتصاد اسلامی و تفاوت‌های آن با مکاتب غربی آشنا شوند. اساتید حوزه و دانشگاه در رشته‌های اقتصاد، علوم اجتماعی و مطالعات اسلامی که به دنبال منبعی تحلیلی و تطبیقی برای تدریس یا پژوهش درباره تاریخ عقاید اقتصادی و نقد نظریه‌های غربی از منظر اسلامی هستند. علاقه‌مندان به نظریه‌های اقتصادی و تاریخ اقتصاد که می‌خواهند سیر تطور مکاتب اقتصادی مانند فیزیوکراسی، کلاسیک و سوسیالیسم را در کنار نقد و تحلیل اسلامی آن‌ها مطالعه کنند. فعالان فرهنگی و اقتصادی که دغدغه تبیین مبانی اقتصاد اسلامی و ارائه راهکارهای عملی مبتنی بر عدالت و ارزش‌های دینی دارند. هر فردی که به دنبال فهم بهتر پیوند اقتصاد با اخلاق، عدالت اجتماعی و آموزه‌های قرآنی و دینی است، به‌ویژه کسانی که به مطالعات قرآنی و کلام اسلامی نیز علاقه‌مندند. این کتاب با رویکرد تطبیقی و تحلیلی، منبعی ارزشمند برای شناخت و نقد مکاتب اقتصادی و تفسیر اصول اسلامی در حوزه اقتصاد است.

در بخشی از کتاب «مقدمه‌ای بر اقتصاد تطبیقی» می‌خوانیم

در مسئله وارد کردن کالا از خارج، فرض کنیم که از خارج وارد کردن ارزانتر تمام می‌شود و در داخل گرانتر تولید می‌شود. فرضاً از این جهت صرف کند، ولی از یک جهات دیگر صرف نمی‌کند و آن جنبه‌های انسانی قضیه است؛ یعنی فقط به دلیل ارزان بودن نباید ملتی را از هنر تولید کردن محروم کرد. به قول طلبه‌ها بعضی‌ چیزها، هم مطلوب بالذات است و هم مطلوب بالغیر. تولید کردن ، یکی از این جهت مطلوب است که باید این ماده تولید شود چون مورد احتیاج است. دیگر از آن نظر مطلوب است که اصلاً باید این ملت مشغول این کار باشد تا هنر تولیدش بالا برود و از زیان بیکار ماندن یا به کارهای پست و حقیر عادت کردن نجات پیدا کند. (اقتصاد متکی به خود بر همین اساس است.) مثلاً اگر ما همواره حساب کنیم که اگر ما فلان چیز را بخواهیم تولید کنیم ارزانترش هست، ما پول نفت داریم ارزانترش را از فلان جا می‌آوریم، آنوقت ملت ما از نظر انسانی چه ملتی از آب درمی‌آید؟! یک مردم بیکار متکی به غیرِ مفت‌خوار. پس اگر از نظر اقتصادی، بالفعل صرف نمی‌کند، بالقوه صرف می‌کند در همین که خود ملت وادار به این کار شود و خودش این کالا را تولید کند.