سفرنامه حاج سیّاح به فرنگ که شرح سفرهای او در اروپاست، در عین حال که سندی تاریخی است، وصفی دست اوّل از اروپا از نگاه ایرانی سنت‌گرا و شگفتی‌زده که به همه چیز با دیده اعجاب می‌نگرد و شاید بیش از آن که برای ایرانیان جالب توجه باشد، اکنون برای اروپاییان جاذبه دارد. سفرنامه اثر عمیقی نیست، نگاهی است بسیط و حتی گاه ساده‌دلانه به ظواهر تمدّنی - فرهنگی غرب. وصف بسیاری ازشهرها و نقاط اروپا در آن تکراری است و بیشتر بازگو کننده افسوس و حیرت نویسنده است تا تأمّل یا ژرفکاوی او.

از هیچ کجای سفرنامه بر نمی‌آید که نویسنده منابعی را در ایام اقامت در اروپا خوانده باشد و از هیچ دیداری شرح مکالمه‌ای عمیق نقل نشده است. ظاهراً از آنچه به طور گذرا می‌دیده؛ به طور مرتب یادداشت برمی‌داشته است. البته مشاهده‌گر راستگویی بوده، هر جا که توانسته آمار و ارقام دقیق آورده و به‌قدر دانش و اطّلاع، راوی امینی بوده است.

حاج سیّاح با افراد بسیاری آشنا شد، با شماری از سیاستمداران و سرشناسان نظیر آقاخان محلاتی، پاپ، پادشاه بلژیک، تزار روس، رئیس جمهور امریکا و عده‌ای دیگر دیدار کرد و از سیاحت کشورها و مشاهده پیشرفت‌های آن‌ها به این نتیجه رسید که علت اصلی پیشرفت غرب آموزش است.

کتاب، آمیزه‌ای است از سفرنامه، خاطرات، گزارش اوضاع سیاسی - اجتماعی و توصیف‌های تاریخی که از دو بخش اصلی و تا اندازه‌ای متفاوت تشکیل می‌شود: بخش اول تا1311ق و ماجرای پناهنده شدن به سفارت که بیشتر سفرنامه و خاطره‌نویسی است؛ بخش‌دوم تا 1327ق که بیشتر تاریخ‌نگاری است. بخش‌هایی از کتاب توضیح دقیق حوادث روز است و به روشنی پیداست که بر پایه یادداشت‌های روزانه تنظیم شده است. قسمتی از کتاب شرح خاطرات زندان است و علی فردوسی می‌گوید که حاج سیّاح با این بخش پیشگام حبس‌نامه نویسی در ایران به شمار می‌آید. صحنه‌هایی از فقر و بدبختی مردم در خاطرات تصویر و از اوضاع سیاسی - اجتماعی به شدّت انتقاد شده است. کتاب در عین‌حال توصیف رویدادهای بحرانی عصری از تاریخ ایران و فرایند سیاسی شدن سیّاحی روشنفکر و استحاله او به انقلابی حرفه‌ای و وصف جنبه‌هایی منفی و نفرت‌انگیز از حکومتی استبدادی است.