عرفان و ادب در عصر صفوی

عرفان و ادب در عصر صفوي گروهی به خطا ادب دوران صفوی را کوچک شمرده و آن را نادیده گرفته‌اند، در حالی که در این دوره گسترده ترین فرهنگ ادبی پدید آمده است. عرفان و تصوف اسلامی از مهم‌ترین و ریشه دارترین عناصری است که محتوای زبان و معارف فارسی را تشکیل داده و آن را بارور کرده است. پادشاهان صفوی خود صوفی و صوفی زاده بوده‌اند. آن‌ها مانند نیاکانشان از راه تعلیم و تهذیب صوفی نشدند بلکه از طریق سازمان‌های سیاسی صوفیانه به تصوف پرداختند، اما در ظاهر عنوان صوفی اعظم و مرشد کامل را حفظ کردند و بعضی شعر هم سروده‌اند. در شعر و ادب دوران صفوی عشق و عرفان و اخلاق و مذهب تشیع به هم آمیخت و آن چنان آثاری پدید آمد که شمارش و پژوهشی آنها از توان یک تن خارج است. مرشدان فرقه‌های صوفیانه در این دوران، علاوه بر تعلیم و ارشاد مریدان آثار مهمی از نظم و نثر عرفانی پدید آوردند. شاعران مشهور این دوره، گذشته از غزلیات عاشقانه و قصاید مدحی و دینی، به مضمون‌های عرفانی توجه بسیار کرده‌اند. حافظ غزل را آنچنان به اوج رسانید که در دوره‌های بعد، شاعران برای عرضهٔ هنر ادبی خود مجبور شدند سبک را تغییر بدهند و سبک مشهور به هندی در این دوران رواج یافت، اما شعر فارسی نه تنها از معارف عرفانی و صوفیانه تهی نشد، بلکه بارورتر نیز شد. بررسی آثار صوفیانه به زیان فارسی، با توجه به گستردگی آن در ایران و هند و ماوراءالنهر و سرزمین عثمانی، کاری بس دشوار و سنگین است. **کار دشوار پژوهش میان هزاران کتاب عالمان دینی و شیعی در دوران صفوی، عرفان و فلسفه و شریعت و شعر را به یکدیگر نزدیک ساختند و آثاری عظیم خلق کردند. نویسنده در این کتاب، پژوهشی در راه شناخت و شناساندن آثار ادبی عرفانی و صوفیانه انجام داده است. به گفته تمیم داری متأسفانه به موجب نبودن نمایه‌ها و نیز فهرست‌های جداگانه، کار پژوهشگر بسیار دشوار است و گاهی برای یافتن یک نام یا یک مضمون، ناچار باید تمامی کتابی را خواند. در سرزمین ایران و هند و عثمانی و ماوراءالنهر هزاران شاعر را می‌توان یافت که در آثار خود مضمون‌های عرفانی و صوفیانه آورده‌اند، اما نگارنده با توجه به راهنمایی استادان، شاعران بزرگ و مشهور و آثار مهم را در نظر گرفته است. شرح احوال و آثار و اشعار این عالمان بزرگ بیان کنندهٔ این نکته است که آنان چگونه حکمت و عرفان و شریعت و شعر و ادب را به هم نزدیک کرده و درهم آمیخته‌اند و عالمانه کوشیده‌اند تا به ستیزه‌های فقیهان و فیلسوفان و عارفان و صوفیان پایان دهند و شریعت و طریقت را دو مظهر از یک حقیقت بشناسانند. نویسنده در فصل اول به دودمان صفوی، در فصل دوم به عرفان اسلامی دورهٔ صفویه، در فصل سوم به آثار حکمی و عرفانی و ادبی این دوره از نظم و نثر، در فصل چهارم به غزل و غزلسرایان و مضمون‌های عرفانی آنها، و در فصل پنجم به اشعار و آثار عرفانی عالمان بزرگ دینی آن دوران پرداخته است. کتاب «عرفان و ادب در عصر صفوی» نوشته احمد تمیم داری توسط انتشارات حکمت منتشر شده است.