قصص العلماء

کتاب قصص العلماء شهورترین اثر محمد بن سلیمان تنکابنی(1234 یا 1235- 1302ق) به زبان فارسی در شرح حال علماء و دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا سیزدهم قمری. در این کتاب شرح حال 153 تن از علمای شیعه آمده است، این کتاب با معرفی سید ابراهیم موسوی قزوینی آغاز شده و با معرفی سید نعمت الله جزایری خاتمه یافته است. از برخی مشاهیر غیر شیعی نیز به مناسبت سخن به میان آمده است. آقا بزرگ از عدم نظم و ترتیب آن انتقاد کرده است. نکابنی در مقدمه قصص العلماء انگیزه خود را از تألیف این کتاب، معرفی برخی از علمای شیعه که کمتر به شرح حال آنها پرداخته شده، یا شرح حال آنها در دسترس نبوده است، دانسته است. هر چند تنکابنی پیشتر در تذکرة العلماء را رد شرح حال علما نوشته بود، اما اشاره می‌کند که آن کتاب مختصر بوده است، وی همچنین در مقدمه قصص العلماء یادآور می‌شود که در مورد کرامات علماء کتابی تألیف نشده است. این کتاب زندگینامه 153 تن از علمای شیعه را دربر دارد که بیشتر آنان از مشایخِ اجازه و اصحاب تألیف قرن سوم تا اواخر قرن سیزدهم‌اند و بیش از شصت درصد آنان به دوره صفویه و پس از آن تعلق دارند. تنکابنی چهارمین زندگینامه را به معرفی تفصیلی خود و آثارش اختصاص داده است وی آثار خودش را به 166 کتاب رسانده است. وی در این کتاب مناظرات و حکایاتی از دانشمندان نقل کرده و به شرح حال کسانی مانند سید علی محمد باب و شیخ احمد اَحسایی و نقد و رد آرای آنان پرداخته است. قصص العلماء به فارسی است و به گفته مؤلف، این کتاب حاصل محفوظات، شنیده‌ها و تتبع پنجاه ساله او است که در مدت سه ماه نوشته است. برخی از مطالب آن نیز با کتاب مختصر وی در همین زمینه به نام تذکرة العلماء مشترک است. تنکابنی قصص العلماء را در روز مبعث 1290ق پایان رسانده است. به نوشته آقا بزرگ، مطالب این کتاب به خلاف تذکرة العلماء بدون نظم و ترتیب است اما تنکابنی توضیح داده که در این کتاب از نظم خاصی پیروی کرده است. او این کتاب را با شرح حال علمای زمان خویش، و مقدّم بر همه، یکی از استادان اجازه‌اش به نام سید ابراهیم موسوی قزوینی، صاحب ضوابط الاصول، آغاز کرده است. و کوشیده است تا زندگینامه‌ها را به ترتیب اجازات و دوره‌های زمانی از عصر مؤلف به قبل تنظیم کند، چنانکه مرسوم مؤلفان اجازات (مثلاً لؤلؤة البحرین بحرانی) بوده است. با این‌همه وی از روش خود، بویژه پس از گزارش احوال نصیرالدین طوسی، عدول کرده و سرانجام قصص العلماء را با زندگینامة سید نعمت الله جزایری، از علمای قرن یازدهم، به پایان برده است