کتاب گزیده تحولات جهان 8: (ویژه ی خزر) فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه 90 میلادی، اگرچه تبعات خاص خود را در زمینه تغییر ماهیت روابط بلوک‌های شرق و غرب و به نوعی پایان التهاب ناشی از جنگ سرد داشت، اما ایجاد 15 دولت جدید از دل این امپراطوری، فرصت‌ها و خصوصاً چالش‌هایی را نیز درپی داشت. هجوم یکباره‌ی این دولت‌ها به سمت منابعی برای کسب درآمد و تزریق آن به پیکره اقتصاد در حال فروپاشی و بیمار خویش، سبب شد تا نگاه‌ها و توجهات، بیش از پیش به مناطقی جلب شود که احتمال مأیوس نشدن از آن‌ها وجود داشت. دریای مازندران با انبوهی از منابع غنی دریایی و آبزی و احتمال حضور منابعی به مراتب غنی‌تر از سوخت‌های فسیلی، کانونی بود که توجه ویژه‌ی 3 کشور تازه استقلال یافته کرانه‌ای آن؛ یعنی آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان را به خود جلب کرد. در این میان دو کشور دیگر ساحلی یعنی جمهوری اسلامی ایران و روسیه (به عنوان وام‌دار اصلی امپراطوری شوروی سابق) که تا پیش از این برمبنای دو قرارداد 1921 و 1940، حق بهره‌برداری و تصمیم‌گیری درباره منابع خزر را منحصراً متعلق به خود می‌دانستند؛ نیز وارد صحنه شدند و تلاش نمودند تا ضمن حفظ منافع خویش، زمینه حضور و دخالت نیروهای فرامنطقه‌ای را نیز از بین ببرند. با این حال، معادلات حاکم‌بر بازار نفت و گاز و تأثیرگذاری آن بر منافع ایالات‌متحده، تداوم استراتژی محدودسازی روسیه، خصومت با جمهوری اسلامی ایران، تلاش در جهت متنوع ساختن مسیرهای صادرات نفت به بازارهای غرب، تبدیل مفهوم حضور در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز به منفعتی مهم در رتبه‌بندی منافع ایالات‌متحده، امکان کنترل افزون‌تر بر چین و بسیاری موارد مشابه، شرایطی را فراهم آورد که براساس آن، ایالات‌متحده آمریکا از فردای فروپاشی شوروی تلاشی همه‌جانبه را برای حضور در منطقه خزر، آسیای مرکزی و قفقاز آغاز نمود. نیاز مبرم کشورهای تازه استقلال یافته به جایگزین‌کردن تکیه‌گاهی به‌جای روسیه و ارزیابی‌های عمداً اغراق شده اداره انرژی ایالات‌متحده از ذخایر نفت و گاز دریای خزر باعث تقویت این روند شد. روندی که نقطه اوج آن را پس از وقایع 11 سپتامبر شاهد بودیم. در واقع، ایالات‌متحده توانست پس از 11 سپتامبر مؤلفه کمرنگ «مشروعیت» حضور خود در ناحیه خزر را پررنگ ساخته و به آن وجهه‌ای با لعاب «مبارزه با تروریسم» بدهد. با توجه به مطالب فوق و درنظر گرفتن اهمیت بسیار زیاد مسائل حوزه‌ دریای مازندران برای جمهوری اسلامی ایران، شورای غیردولتی روابط خارجی مؤسسه تهران تصمیم گرفت تا ویژه‌نامه‌ای درخصوص مسائل مرتبط با این حوزه همچون رژیم حقوقی، مسیرهای خطوط لوله نفت و گاز، برآوردهای موجود از ذخایر، نوع تعامل کشورهای ساحلی با یکدیگر، نقش و میزان دخالت بازیگران خارجی و آینده‌ی این‌گونه مباحث به چاپ برساند. در این ویژه‌نامه، گزیده‌ای از مقالات مطرح شده در سمینار «خطوط نفت و گاز منطقه خزر ـ قفقاز: ژئوپولتیک خطوط لوله، ثبات و امنیت بین‌المللی» که در دسامبر سال 2001 و با شرکت نمایندگان مؤسسه تهران در کوموی ایتالیا برگزار گردید، نیز آورده شده است. ضمن آن که جمع‌بندی نشست کارشناسی مؤسسه درخصوص مسائل مربوط به حوزه دریای خزر، آسیای مرکزی و قفقاز که در مردادماه سال جاری در محل مؤسسه برگزار شد، به همراه سه مقاله از کارشناسان شورا نیز در این ویژه‌نامه آورده شده است. امید است، مجموعه مطالب مطرح شده در این جلد بتواند راه‌گشای پژوهشگران این عرصه بوده و با یاری خداوند متعال، همدلی نهادها و نیروهای داخلی و تلاش دستگاه دیپلماسی کشور، منافع ملی جمهوری اسلامی ایران در این حوزه بیش از پیش حفظ گردیده، استحکام یابد. فهرست پیش‌گفتار 7 نگاهی به تحولات جهان/ رامین ندیمی 11 گزارش‌های تحلیلی ـ خبری بازیگران خزر؛ منافع و چالش‌ها/ علی عبدالله خانی ـ محمود رضا گلشن‌پژوه 27 سیاست ایالات‌متحده درباره حوزه‌ی دریای مازندران: توصیه‌هایی برای دولت بوش/ براندا شفر 49 سیاست آمریکا در قبال توسعه ذخایر انرژی حوضه‌ی دریای مازندران و صادرات آن/ گراهام آلیسون و امیلی وان باسکرک 75 طرح پیشنهادی نخست/ساموئل آریه 87 طرح پیشنهادی دوم/جمی ال. هیمسل، عضو شورای امنیت ملی 105 نفت و گاز خزر؛ چقدر پیش آمده‌ایم و چقدر از راه مانده ‌است؟/جان رابرتز 115 نفت و گاز حوضه‌ی دریای خزر و قفقاز؛ برآوردها، پیش‌بینی‌ها و پیامدهای زیست‌محیطی/رازی نورولایف 159 خزر ـ قفقاز و همکاری هسته‌ای روسیه و ایران/آندره‌ی زوبوف 179 یازده سپتامبر و استراتژی انرژی در منطقه‌ی قفقاز ـ خزر/کریستین بک 195 آمریکا و راهبرد انزوای ایران در منطقه خزر/بابک نادرپور 201 دیپلماسی خط لوله و «بازی بزرگ» در خزر/علی قاسمی 223 جمع‌بندی نشست: استراتژی آمریکا در حوزه‌ی قفقاز، آسیای مرکزی و خزر و تأثیر آن بر امنیت ملی ایران 241 راهبرد ایالات‌متحده در پیرامون روسیه/کابک خبیری 249 پیوست‌ها جدول‌های آماری نفت و گاز حوضه‌ی دریای مازندران (فوریه 2002) 267