مسلمانان روسیه

کتاب مسلمانان روسیه با توجه به حضور جمعیت زیادی از مسلمانان در کشور روسیه، بررسی وضعیت آنان به‌عنوان بزرگ‌ترین اقلیت قومی و دینی فدراسیون روسیه، از اولویت‌های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. همچنین، در فضای سیاست بین‌الملل امروز، این مسئله مورد توجه ویژه قرار دارد و روند مطالعات اقوام مسلمان روسیه در مؤسسه‌های پژوهشی و دانشگاه‌های معتبر، هر روز بیش از دیروز در حال قوت گرفتن است. با توجه به نزدیکی جغرافیایی جمهوری اسلامی ایران و روسیه، نزدیکی فرهنگی ایران بزرگ و اقوام مسلمان روسیه، و پیوندهای راهبردی دو کشور، بررسی اوضاع مسلمانان روسیه از اولویت‌های سیاست‌گذاری ایران به شمار می‌آید. کتاب حاضر حاصل پژوهشی است که در قالب رساله دکتری نویسنده در دانشگاه تهران انجام شده است و رویکردی فرهنگی ـ سیاسی دارد. این پژوهش پس از بررسی بیشتر مطالعات انجام‌شده درباره مسلمانان روسیه که نزدیک به 13 درصد جمعیت این فدراسیون را تشکیل می‌دهند، بر روی هویت سیاسی به‌عنوان نقطه محوریِ فرهنگِ سیاسی مسلمانان روسیه تمرکز کرده است. هویت سیاسی از چند رویکرد می‌تواند کانون بحث درباره مسلمانان روسیه به شمار آید. از نظر داخلی، همه مردم فدراسیون روسیه اعم از مسیحی، ارتدوکس، مسلمان، یهودی، بودایی، و... درگیر بحران هویت عمومی که حاصل فروپاشی شوروی و نظام کمونیستی در دهه 1990 میلادی هستند می‌باشند. چنان که امروز، بحث رفتن به راه غرب یا استحصال راهی ویژه روسیه و روس‌ها، از مهم‌ترین مباحث دولت و مردم است. روسیه درگیر بحران‌های تودرتو و ژرف فرهنگی است که عموماً با بحران هویت و هویت‌یابی درآمیخته‌اند. هویت سیاسی از آن رو مهم است که در فضای دولت‌محور و فدرال روسیه، نهادهای دولتی هستند که به ساخت‌های فرهنگی و فرایندهای هویت‌سازی و هویت‌یابی شکل و جهت می‌دهند. مسلمانان روسیه از آنجا که هویت بومی خود را در میراث قومی‌ و دینی ـ فرهنگی خود جست‌وجو می‌کنند، به هویت اسلامی به‌عنوان منبع تغذیه هویت‌های اجتماعی ـ فرهنگی می‌نگرند. هویت سیاسی، روند شکل‌گیری و شکل‌یابی این جریان‌های هویتی است. از این رو، در این کتاب پس از بررسی نظریه‌های هویت و استخراج نظریه هویت سیاسی (فصل دوم)، مسلمانان روسیه در دو بخش روسیه داخلی (مسلمانان بومی روسیه شامل تاتارها و باشقیرها) و مرزهای جنوبی روسیه (اقوام مسلمان غیربومی که روس‌تبار نیستند) مطالعه شده‌اند و ویژگی‌های هویتی، شاخص‌های هویت سیاسی و مصادیق هویتمندی آنان در فصل‌های سوم و چهارم مورد بررسی قرار گرفته است. سپس در فصل پنجم کتاب، ضمن تطبیق نظریه هویت سیاسی با مصادیق و شاخص‌های مطالعه موردی انجام‌شده در فصل‌های سوم و چهارم، مقایسه دو دسته مسلمانان روسیه داخلی و جنوبی (روس‌تباران و غیرروس‌تباران) مورد اهتمام قرار گرفته است. با توجه به برجستگی موضوع کتاب، مطالعه زمینه‌های تدوین راهبردهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ‌ایران در حوزه روسیه، از اهداف اصلی کتاب بوده است. امید است با بررسی هویت سیاسی به‌عنوان یکی از مقوله‌های فرهنگ سیاسی، این زمینه فراهم آمده باشد. فهرست مقدمه ۱۵ پی‌نوشت‌ها ۲۴ منابع ۲۵ فصل یکم: سیمای عمومی مسلمانان روسیه ۲۷ مقدمه ۲۷ مرزهای سرزمینی فدراسیون روسیه ۲۸ پیشینه حضور مسلمانان در سرزمین روسیه ۳۲ وضعیت کنونی مسلمانان روسیه ۳۹ مبنای هویت سیاسی مسلمانان روسیه ۴۲ نتیجه‌گیری ۴۳ پی‌نوشت‌ها ۴۴ منابع ۴۶ فصل دوم: نظریه هویت سیاسی ۵۱ مقدمه ۵۱ هویت از منظر رهیافت‌های روشی ۵۲ الف) تجدد و هویت ۵۴ ب) دیدگاه‌های جمع‌گرایانه و هویت ۵۶ ج) فراساختارگرایی و پساتجدد ۵۸ د) جامعه‌شناسی نمادگرا ۵۹ رویکردهای کلی به هویت ۶۱ هویت از منظر سازه‌انگاری ۶۱ نظریه‌های هویت ۶۵ الف) هویت فردی؛ رویکرد روان‌شناسانه ۶۷ رویکرد کلاسیک ۶۷ ب) هویت جمعی (گروهی، اجتماعی)؛ رویکرد جامعه‌شناسانه ۶۹ ارزیابی نظریه‌های هویت ۷۵ فرهنگ سیاسی ۷۸ هویت سیاسی ۸۲ نتیجه‌گیری ۸۸ پی‌نوشت‌ها ۹۶ منابع ۹۷ فصل سوم: مبانی شکل‌گیری هویت سیاسی در میان مسلمانان روسیه مرکزی (داخلی) ۱۰۵ مقدمه ۱۰۵ مبانی شکل‌گیری هویت سیاسی در جمهوری تاتارستان ۱۰۵ پیشینه ورود اسلام به سرزمین روسیه: رویارویی دو قوم بلغار ـ مغول و روس ۱۰۷ روس‌ها و تاتارها ۱۰۹ تاتارستان پس از سده‌های میانه ۱۱۱ تاتارستان در دوره معاصر: اسلام‌گرایی در برابر ترک‌گرایی ۱۱۳ هویت دینی مردم تاتارستان ۱۱۶ نتیجه‌گیری: هویت سیاسی تاتارها ۱۲۰ مبانی شکل‌گیری هویت سیاسی در جمهوری باشقیرستان ۱۲۳ پیشینه اسلام در باشقیرستان ۱۲۴ چهار سده رویارویی باشقیرها و روس‌ها ۱۲۵ سیاست‌های ضداسلامی روسیه در باشقیرستان ۱۲۷ هم‌گرایی و واگرایی باشقیرها و تاتارها ۱۲۹ باشقیرها و روس‌ها: متحد یا مطیع؟ ۱۳۰ هویت باشقیرها: ‌اسلامی یا روسی ۱۳۱ نتیجه‌گیری: هویت سیاسی باشقیرها ۱۳۴ پی‌نوشت‌ها ۱۳۵ منابع ۱۳۶ فصل چهارم: مبانی شکل‌گیری هویت سیاسی در میان مسلمانان روسیه جنوبی ۱۴۱ مقدمه ۱۴۱ مبانی شکل‌گیری هویت سیاسی داغستان ۱۴۲ داغستان؛ سرزمین اقوام گوناگون ۱۴۲ نقش زبان در دسته‌بندی‌های اقوام داغستانی ۱۴۴ نقش جغرافیا در دسته‌بندی اقوام داغستانی ۱۴۵ شکاف سنت و تجدد و رویارویی مردم دشت و کوهستان ۱۴۵ پیشینه برخورد روس‌ها و داغستانی‌ها ۱۴۶ هویت داغستانی ۱۴۸ داغستان امروز: تجدیدستیزی یا تلاش برای بقا؟ ۱۵۰ نتیجه‌گیری: تأثیر شکاف‌های اجتماعی ـ سیاسی بر شکل‌گیری هویت سیاسی جامعه داغستان ۱۵۲ مبانی شکل‌گیری هویت سیاسی در جمهوری چچن ۱۵۵ چچن‌ها در برابر روس‌ها: نبرد سیصد ساله ۱۵۶ چچن در هزاره سوم: سرزمین کشتار و ترور ۱۶۱ هویت سیاسی مسلمانان چچن: دینی یا قومی؟ ۱۶۵ تأثیر دولت مرکزی و تاریخ فرهنگی ـ اجتماعی چچن بر گرایش به خشونت ۱۶۹ نتیجه‌گیری ۱۷۴ پی‌نوشت‌ها ۱۷۸ منابع ۱۸۰ فصل پنجم: هویت سیاسی مسلمانان روسیه ۱۸۵ مقدمه ۱۸۵ تعریف هویت سیاسی مسلمانان روسیه ۱۸۵ الف) تعریف هویت سیاسی مسلمانان روسیه براساس رهیافت‌های کلی ۱۸۶ ب) تعریف هویت سیاسی مسلمانان روسیه براساس رویکردهای کلی‌گرا ۱۹۰ ج) تعریف هویت سیاسی مسلمانان روسیه براساس رویکردهای بینابین ۱۹۲ نظریه‌های هویت سیاسی مسلمانان روسیه ۱۹۳ شاخص‌های هویت سیاسی مسلمانان روسیه ۱۹۵ ریشه‌های هویت سیاسی مسلمانان روسیه ۱۹۶ رویکرد دولت به هویت مسلمانان روسیه ۱۹۸ تشکیلات مسلمانان ۱۹۸ سازمان‌های اداری مسلمانان ۱۹۸ رویارویی رهبران مسلمانان روسیه: تاج‌الدین در برابر عین‌الدین ۲۰۰ تقابل و تعامل دولت روسیه با رهبران و سازمان‌های اسلامی ۲۰۴ اتحاد مسلمانان: هویت سیاسی یکپارچه اسلامی؟ ۲۰۵ ترکان مسلمان در برابر روس‌های اسلاو و ارتدوکس: نقش قومیتدر ساختارهای هویتی روسیه ۲۰۷ نقش کلیسا در چالش عناصر هویتی مسلمانان روسیه ۲۱۴ شکل حکومت و هویت سیاسی مسلمانان روسیه ۲۱۶ نتیجه‌گیری ۲۱۷ پی‌نوشت‌ها ۲۱۹ منابع ۲۲۰ فصل ششم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری ۲۲۳ نظریه هویت سیاسی ۲۲۳ هویت سیاسی مسلمانان روسیه ۲۲۷ الف) هویت سیاسی مسلمانان تاتارستان ۲۲۹ ب) هویت سیاسی مسلمانان باشقیرستان ۲۳۱ ج) هویت سیاسی جمهوری داغستان ۲۳۳ د) هویت سیاسی مسلمانان چچن ۲۳۵ شاخص‌های هویت سیاسی مسلمانان روسیه ۲۳۸ نتیجه‌گیری ۲۴۲