سیر تطور کلام شیعه - دفتر دوم از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی

کتاب سیر تطور کلام شیعه - دفتر دوم از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی علم کلام بسان علوم دیگر در طول تاریخ خود تطوراتی را پشت سر گذاشته و مسائل جدیدی را پرورده است. ماهیت و رسالت علم کلام ایجاب می کند که متحول و پویا باشد تا بتواند پاسخ گوی پرسش ها، شبهه ها و اشکال های جدید درباره عقاید دینی بوده و رسالت خود را عملی کند. البته تطور و تحول در علم کلام به منزله تحول در ماهیت آن نیست بلکه مراد این است که متکلم، مسائل کلامی جدید را به خوبی شناخته با بهره گیری از روش های مناسب آن ها را بررسی کند. بنابراین هرگونه تطور و تحولی را باید در مسائل علم کلام- نه موضوع یا غایت و حتی روش های کلی آن- جست. قابل ذکر آنکه؛ تحقیقی مستقل و نظام مند که سیر تطور مباحث و مسائل کلام اسلامی- شیعی را بررسی کرده باشد و با روشی کتابخانه ای و ترکیبی از نگاه تاریخی- کلامی، مسائل را کاویده و به تحلیل آن ها پرداخته باشد نمی توان سراغ گرفت. کتاب سیر تطور کلام شیعه عهده دار بحث تطور کلام شیعی از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی است که حدود چهار قرن (چهارم تا هفتم) را شامل می شود که مباحث اصلی آن در دو بخش عرضه شده است. بخش اول در مباحث کلی که به منزله مقدمه بخش دوم است، سه فصل دارد. فصل اول تحت عنوان کلام اسلامی مباحثی درباره کلام از جمله وجه تسمیه، تعریف، موضوع، غایات، هدف ها و روش های آن و فصل دوم با عنوان کلام شیعی است که مذاهب و فرق شیعه، نقش شیعه امامی در تفکر دینی، دوره های تاریخی حیات فکری و کلامی آن، رویکردهای کلی و مدارس کلام شیعی را به بحث و بررسی گذاشته است و فصل سوم ویژگی های کلی دوران مورد بحث یعنی از عصر غیبت تا خواجه نصیر را بازگو می کند. بخش دوم رویکردها و گرایش های کلان و کلی کلام شیعی را مورد نظر دارد که در سه فصل: نص گرایی، عقل گرایی تأویلی و خردگرایی فلسفی عرضه می شود. در فصل اول تعریف نص گرایی، تفاوت نص گرایی شیعی با اهل حدیث سنی و اصول تفکر آنان بیان شده و در ادامه از شخصیت های نص گرا مانند علی بن عبدالله بن وصیف، کلینی، صدوق و رضی الدین بن طاووس سخن گفته شده است. در فصل دوم، ضمن تعریف عقل، تبیین جایگاه و گستره آن، نسبت آن با نقل، از تأویل و دیدگاه متکلمان مسلمان درباره آن، تعریف عقل گرایی، ویژگی ها و سیر تاریخی، و دستاوردهای آن بحث شده است و شخصیت هایی از جمله ابن قبه رازی، شیخ مفید، سید مرتضی، کراجکی، شیخ طوسی، قزوینی رازی و سدیدالدین حمصی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و ضمن تبیین نقش و جایگاه آنان، دیدگاه ها و آرای کلامی خاص آن ها به ویژه در عرصه امامت مورد توجه قرار گرفته است. در فصل سوم، ابتدا بر این نکته تأکید شده است که حیات تعقلی غیر از حیات فلسفی و مقدم بر آن است. فلسفه و کلام بر همدیگر تأثیرگذار و از هم تأثیرپذیر بوده اند و در ادامه با هم تداخل پیدا کرده اند. تعریف و چیستی خردگرایی فلسفی، ویژگی های آن و نتایج و آثار آن نیز بیان شده است؛ سپس از ملاک و معیار کلام فلسفی و تعریف و چیستی آن نیز بحث شده است. در ادامه ضمن بحث از نوبختی ها- ابوسهل، ابومحمدو ابواسحاق- قرائن خردگرایی فلسفی آنان و آرای کلامی شان مطرح و در ادامه از هریک از آن سه به تفصیل بحث شده است. از خواجه نصیر طوسی که سرآمد پیروان این رویکرد است، روش، اصول تفکر و دیدگاه ها و افکار کلامی او به ویژه در عرصه امامت بحث و در پایان از دستاوردهای کلام فلسفی در پنج مورد سخن گفته شده است. لازم به ذکر است کتاب سیر تطور کلام شیعه در دهمین دوره کتاب سال حوزه برگزیده شده است.