کتاب حج؛ تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام آیین حج به عنوان عالی‌ترین و گسترده‌ترین اجتماع انسانی، نه تنها در شریعت اسلام، بلکه در دیگر ادیان بزرگ دنیا مطرح است و بدون هیچ مبالغه‌ای کمتر اجتماع مذهبی را می‌توان یافت که گستره آن تا این حد فراگیر باشد. حج علاوه بر جنبه‌های مذهبی و عرفانی، دارای جنبه‌های دیگری، از جمله جنبه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز هست که باید توجه کافی به آنها معطوف داشت. بسیار معمول است که از حج به عنوان کنگره بزرگ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جهان اسلام یاد می‌شود و این تعبیر، تعبیری کاملاً صحیح است. در این آیین، علاوه بر انجام مناسک مذهبی، هم تعاملات فرهنگی میان ملت‌های جهان اسلام رخ می‌دهد، هم مراسم‌هایی همچون برائت از مشرکین (از سوی جمهوری اسلامی ایران) برگزار می‌شود که جنبه سیاسی دارند و هم به لحاظ اقتصادی، سرمایه‌ای که به واسطه این آیین در جهان اسلام به گردش می‌افتد، قابل تأمل و بحث بسیار است. مجموع این عوامل حکایت از این نکته دارد که حج علاوه بر جنبه‌های معنوی، دارای جنبه‌های دیگری نیز هست که باید به منظور مدیریت این پتانسیل مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، تمهیدات ویژه‌ای اندیشید. با در نظر گرفتن مجموع این موارد، به طور کلی می‌توان گفت که پس از جنبه‌های مذهبی و عرفانی آیین حج، جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی آن، از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است و به نظر می‌رسد که در کشور ما به این جنبه از آیین حج کمتر پرداخته شده است. آیین حج نه تنها برای مسلمانان، بلکه برای قدرت‌های بزرگ دنیا نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و برنامه‌هایی که از رسانه‌های مطرح دنیا در موسم حج از این آیین پخش می‌شود، اهمیت این ادعا را روشن می‌سازد. بدیهی است که چنین مسئله‌ای خود دلالت بر اهمیت جنبه‌های فرهنگی حج دارد. جهان اسلام با جمعیتی بیش از یک میلیارد وششصد میلیون نفر در دنیا، نزدیک به بیست وپنج درصد کل جمعیت جهان را در خود جای داده است و این آمار، اهمیت اسلام ومسلمانان را در دنیا مشخص می‌سازد. از میان این جمعیت، حدود دویست میلیون نفر را شیعیان تشکیل می‌دهند که گرچه نسبت به جهان اسلام درصد نسبتاً پایینی است، لیکن در آیین و مناسکی همچون حج، نقش ارزنده‌ای ایفا می‌کنند، چراکه حدود یک چهارم زائران خانه خدا را طرفداران این مذهب تشکیل می‌دهند. این آمار در مقایسه با زائران دیگر جهان اسلام، آمار بسیار بالایی است و جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان بزرگ‌ترین کشور شیعه مذهب در دنیا، درصد بسیار بالایی از این آمار را تشکیل می‌دهد. با عطف توجه به این آمار، به نظر می‌رسد که جنبه‌های مختلف آیین حج در ایران جای بررسی بسیار دارند و متأسفانه تا کنون پژوهش‌های اندکی در این حوزه از سوی ایرانیان صورت پذیرفته است. بر این اساس در پژوهشنامه حاضر تلاش شده تا بعضی از جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی آیین حج مورد مطالعه و واکاوی قرار گیرد.