کتاب شهادت نامه امام حسین علیه السلام بر پایه منابع معتبر - دوره دو جلدی پیشگفتار بررسی جامع و همهجانبه زندگی پیشوایان دینی (پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام)، از آن رو که به فهم درست گفتار، رفتار و موضعگیری آنان در شرایط گوناگون میانجامد، ضروری است؛ زیرا نگاه تجزیهای و تکبعدی، از آفتِ بدفهمی مصون نیست. در نگاه جامع میتوان رشته پیوند حلقههای به ظاهر گسسته را پیدا کرد، چنان که با همین نگاه میتوان تعارض ظاهری برخی سخنان و رفتارها را برطرف ساخت. این جامعنگری، تنها با پژوهشهای علمی و روشمند در باره هر یک از این پیشوایان، تحقّق مییابد که لازمه آن، حضور محقّقان با تخصّصهای گوناگون در مراحل مختلف پژوهش است. به انجام رساندن چنین پژوهشهایی، سالیان درازی است که دغدغه این جانب و همکارانم در پژوهشکده علوم و معارف حدیث است. دانشنامه امیر المؤمنین علیه السلام که در سال ۱۳۷۹ منتشر شد،[۱] نخستین اثر از این گونه پژوهش بود که پس از مدّتها تلاش، به ثمر نشست و در جامعه علمی داخل و خارج کشور، بازتابهای بسیار مثبت داشت. دومین اثر از این مجموعه نیز کتابی است با عنوان دانشنامه امام حسین علیه السلام که به لطف الهی در سال ۱۳۸۸ پس از سالها مطالعه و تحقیق، با همکاری جمعی از پژوهشگران پژوهشکده، به انجام رسید و در جای خود، مورد توجّه ویژه فرهیختگان و عموم خوانندگان قرار گرفت. در این کتاب، تلاش شده است تا زوایای مختلف زندگانی امام حسین علیه السلام (و از آن جمله حماسه تاریخساز کربلا)، به تفصیل، مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد. ناگفته پیداست که امام حسین علیه السلام در میان شیعیان و عموم مسلمانان و حتّی دیگر جوامع، بیشتر با حادثه عاشورا- که درخشانترین بخش زندگی ایشان است-، شناخته شده است. البته اگر گزارش این بخش از زندگی ایشان با دیگر بخشهای آن همراه گردد، شناخت کاملتری به دست میدهد. از این رو، تلاش شد تا در دانشنامه یاد شده، تمام مقاطع زندگی امام حسین علیه السلام بازگو شود، هر چند حساسیت و بزرگی حادثه عاشورا ایجاب میکرد که نسبت به آن مقطع، بررسی علمی درخور انجام گیرد که این مهم نیز در حدّ توان، به منصّه ظهور رسید. این کوششها با این هدف سامان یافت که بتواند تاریخ زندگی نورانی و افتخارآمیز حضرت ابا عبد اللَّه الحسین علیه السلام و بویژه حماسه کربلا را، هر چه کاملتر، دقیقتر و با شیوههای علمی به خوانندگان، منتقل نماید. به نمایش گذاشتن نسخهای از انسان کامل و قرآن ناطق واقعیت، این است که امام حسین علیه السلام، با بهرهگیری از فرصت گرانقدر کربلا، نسخه کاملی از قرآن ناطق و انسان کامل را در برابر چشم جهانیان، به نمایش گذاشت و حماسهای بینظیر، پدید آورد. در این حماسه، انواع خصلتهای والای انسانی، همچون: صبر و استقامت، ایثار و از خود گذشتگی، کرامت و عزّت نفس، آزادیخواهی، صداقت و حفظ آرامش روانی در سختترین شرایط زندگی (در برابر انواع پستیها، جنایتها، قساوتها و بیرحمیها)، به گونهای جلوه یافته که فرشتگان الهی، شگفتزده شدهاند.[۲] این نمایش، به قدری صریح، روشن، آشکار و عمومی بود که حتّی دشمنان امام علی علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام نیز نتوانستند آن را تحریف کنند و چهره درخشان ابا عبد اللَّه الحسین علیه السلام و قیام الهی او را به گونهای دیگر، جلوه دهند. بزرگترین درس عاشورا تاریخ عاشورا، درسهای اخلاقی، سیاسی و اجتماعی ارزنده و متنوّعی را به امّت اسلامی، بلکه به همه آزادیخواهان راستین، ارائه میکند؛ لیکن بزرگترین درس آن، هشدار نسبت به استحاله فرهنگی و سیاسی یک جامعه ارزشمدار است. این درس، خصوصاً برای ملّت ایران- که با الهام گرفتن از فرهنگ عاشورا و رهبری یکی از فرزندان راستین ابا عبد اللَّه الحسین علیه السلام، امام خمینی رحمه الله، انقلابی را بر پایه ارزشهای اسلامی پدید آوردند-، فوق العاده مهم، بیدار کننده و عبرتآموز است. واقعیت، این است که تاریخ عاشورا، از ظرفیت بیبدیلی در هدایت انسانها و ساختن جامعه آرمانیِ انسانی و مبتنی بر ارزشهای اسلامی، برخوردار است و با توجّه به این ظرفیت فرهنگی، راز این حدیث نبوی گشوده میگردد که: در حسّاسترین نقطه عرش الهی، از حسین، به عنوان «چراغ هدایت» و «کشتی نجات»، یاد شده است. متن حدیث، چنین است: إنَّ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیه السلام فِی السَّماءِ أکبَرُ مِنهُ فِی الأَرضِ؛ و إنَّهُ لَمَکتوبٌ عَن یَمینِ عَرشِ اللَّهِ عز و جل: مِصباحُ هُدیً، و سَفینَةُ نَجاةٍ.[۳] حسین بن علی علیه السلام، در آسمان، مقامی برتر از زمین دارد؛ چرا که در سمت راست عرش الهی، در باره او نوشته شده است: چراغ هدایت و کشتی نجات! بی تردید، همه امامان اهل بیت علیهم السلام، چراغ هدایت و کشتی نجات اند؛ امّا ظرفیت فرهنگی تاریخ عاشورا، سبب شده است که نام امام حسین علیه السلام بدین عنوان به ثبت برسد. آری! بهرهگیری صحیح از این ظرفیت میتواند نه تنها ملّتهای مسلمان، بلکه جهان را از بنبست اجتماعی، فرهنگی و سیاسیای که امروز گرفتار آن است، نجات دهد. این است راز آن همه تأکید اهل بیت علیهم السلام بر زنده نگه داشتن عاشورا، رفتن به کربلا و زیارت سیّد الشهدا. ضرورت بازنگری تاریخ عاشورا ظرفیت گسترده فرهنگی واقعه عاشورا و جایگاه ویژه آن در جهان اسلام، بویژه نزد پیروان اهل بیت علیهم السلام، ایجاب میکند که موضوع نهضت حسینی، به عنوان یکی از اصلیترین مسائل مطرح در مکتب تشیّع، در حوزههای علمیّه و دانشگاهها، توسط توانمندترین دانشمندان و کارشناسان، مورد تحقیق و تدقیق قرار گیرد و نخبگان آشنا با قرآن و حدیث و تاریخ اهل بیت علیهم السلام، ضمن جمعآوری، جمعبندی و ارزیابی گزارشهای تاریخی، ابعاد متنوّع و آموزنده این حماسه سرشار از هدایت، عزّت و سعادت را تبیین و تفسیر نمایند. امّا با کمال تأسّف، باید گفت که عدم توجّه لازم از جانب حوزههای علمیّه و شخصیتهای بزرگ علمی شیعه به این مسئله بسیار مهم، از یک سو، و گِرِه خوردن مراسم عزاداری سیّد الشهدا علیه السلام با معیشت شُماری از مردم، از سوی دیگر، سبب شده است که در بسیاری از مجالس عزاداری امام حسین علیه السلام، تحریک عواطف مردم، جایگزین تبیین اهداف بلند نهضت حسینی گردد و بدین سان، نه تنها بازار گزارشهای ضعیف و بیریشهای که جنبه عاطفی آنها قوی است- هر چند خلاف شأن و منزلت اهل بیت علیهم السلام اند-، رونق یابد، بلکه به تعبیر استاد شهید مطهّری، با این استدلال ماکیاوِلی که «هدف، وسیله را توجیه میکند»، راه برای جعل و دروغ در مرثیه سرایی، هموار شود.[۴] نمونههایی از این گزارشها را با نقد شهید مطّهری بنگرید: - «هاشم بن عُتبه مِرقال، با نیزهای به طول هجده گَز، به یاری امام حسین علیه السلام آمد»،[۵] در حالی که او از یاران امام علی علیه السلام بود و حدود بیست سال پیش از واقعه عاشورا، در جنگ صِفّین، کشته شده بود! - «عمر بن سعد، یک میلیون و ششصد هزار نفر از مردم کوفه را به کربلا آورد»،[۶] در صورتی که در آن زمان، جمعیت کلّ کوفه، حدود یکصد هزار نفر بوده است! - «امام حسین علیه السلام، در روز عاشورا، سیصد هزار نفر را به دست خود، هلاک گردانید»،[۷] در صورتی که اگر امام علیه السلام در هر ثانیه، یک نفر را کُشته باشد، برای کشتن سیصد هزار نفر، ۸۳ ساعت و بیست دقیقه، وقت لازم است! - «حضرت ابو الفضل علیه السلام، روز عاشورا، ۲۵ هزار نفر را کُشت»،[۸] که با محاسبهای که بدان اشاره شد، کُشتن این شمار از دشمن، نزدیک به هفت ساعت، وقت میخواهد! نویسنده گزارشهای یاد شده، گویا با هدف ایجاد فرصت لازم برای عملیات مورد اشاره، مدّعی میشود که روز عاشورا، ۷۲ ساعت طول کشیده است[۹]![۱۰] از این دست گزارشها در کتابهایی که با عنوان «منابع ضعیف یا غیر قابل استناد» در صفحات آینده معرّفی میشوند، فراوان است.[۱۱] البته باید مطالبی را هم که به عنوان «زبانِ حال» از سوی روضهخوانان و مرثیه سرایان، مطرح و به تدریج، به «زبانِ قال» تبدیل شده و میشود، به فهرست گزارشهای ضعیف، افزود! باری، پاسخگو نبودن پژوهشگران و صاحبنظران این عرصه به نیازهای جدّی جامعه در زمینه تاریخ صحیح و اهداف بلند نهضت حسینی، سبب شده است که شمار کتابهایی که خصوصاً در عصر حاضر در باره امام حسین علیه السلام تألیف شدهاند، به صدها و بلکه هزاران عنوان برسد، و در عین حال، کتابهای مستند و قابل اعتماد در جهت تبیین صحیح تاریخ نهضت حسینی و اهداف و آرمانهای آن، بسیار اندک باشند. از این رو، در جامعه امروز ایران- که انقلاب اسلامی آن، با الهام از نهضت عاشورا به ثمر رسیده و سومین دهه خود را نیز پشت سر گذاشته است-، بازنگری و بازنگاری تخصّصی تاریخ عاشورا و پاک سازی آن از مطالب بیاساس و موهن، در جهت محافظت و صیانت از جانمایه انقلاب اسلامی، بسیار ضروری مینماید و این، بزرگترین خدمتی است که مراکز علمی و پژوهشی میتوانند به ساحت قدس ابا عبد اللَّه الحسین علیه السلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام داشته باشند. آری! دانشنامه امام حسین علیه السلام، گامی متواضعانه در این راه بود، که پس از سالها پژوهش و تلاش، با همکاری شماری از پژوهشگران توانمندِ «پژوهشکده علوم و معارف حدیث»، در چهارده جلد (متن)،[۱۲] به سرانجام رسید و در ذی حجه ۱۴۳۰ (آذرماه ۱۳۸۸)، در دسترس همگان، بویژه اصحاب تحقیق، قرار گرفت؛ امّا با توجّه به این که بخشهایی از آن دانشنامه- که با شهادت سیّد الشهدا علیه السلام و یاران باوفایش مرتبط بود-، بیش از سایر بخشها برای آشنایی هر چه بیشتر و عالمانه عموم خوانندگان با تاریخ حماسه کربلا، کاربرد داشت و از سوی دیگر میتوانست دستْمایهای بسیار مناسب برای مبلّغان دینی (بویژه در سفرهای تبلیغیشان) به شمار آید، بخشهای مورد اشاره، با عنوان شهادتنامه امام حسین علیه السلام بر پایه منابع معتبر، به صورت جداگانه آماده نشر گردید- که اینک پیش روی شماست-. قدردانی و سپاس در این جا، از همه پژوهشگران گرانقدری که به گونهای در تدوین دانشنامه امام حسین علیه السلام و شهادتنامه امام حسین علیه السلام سهیم بودهاند، خصوصاً گروه «سیرهنگاری» پژوهشکده علوم و معارف حدیث و بویژه آقایان سیّد محمود طباطبایینژاد و سیّد روح اللَّه سیّدطبایی- که در مرحله تألیف، معاونت پژوهش مزبور را به عهده داشتهاند-، صمیمانه سپاسگزاری میکنم. همچنین از فرهیختگان گرانمایه آقایان: عبد الهادی مسعودی، مهدی مهریزی، محمّد مرادی و محمّد خُنَیفِرزاده- که ترجمه دانشنامه امام حسین علیه السلام به قلم شیوای ایشان است-، قدردانی و تشکّر مینمایم و برای همه آنان، از خداوند منّان، پاداشی درخور فضلش، مسئلت دارم. اللّهم ارزُقنا شَفاعَةَ الحسینِ علیه السلام یَومَ الورودِ و ثَبِّت لَنا قَدَمَ صِدقٍ عندَک مَعَ الحسینِ و أصحابِ الحسینِ الّذینَ بَذَلوا مُهَجَهُم دونَ الحسین علیه السلام. محمّد محمّدی ریشهری ۱۷ مرداد ۱۳۸۹ ۲۷ شعبان ۱۴۳۱ [۱] ( ۱). دانشنامه امیر المؤمنین علیه السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، در چهارده جلد( سیزده جلد متن عربی- فارسی و یکجلد ویژه فهرستها و نمایه) و نیز خلاصهای از آن در یک جلد، با عنوان: گزیده دانشنامه امیر المؤمنین علیه السلام، هم اکنون در دسترس علاقهمندان است. [۲] ( ۱).« وقد عجَبَت من صبرکَ ملائکةُ السموات»( المزار الکبیر: ص ۵۰۴. نیز، ر. ک: دانشنامه امام حسین علیه السلام: ج ۱۲ ص ۲۳۰ و ۳۰۲). [۳] ( ۱). عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج ۱ ص ۵۹، دانشنامه امام حسین علیه السلام: ج ۲ ص ۷۲ ح ۴۲۸. [۴] ( ۲). ر. ک: حماسه حسینی: ج ۱ ص ۴۸. [۵] ( ۳). ر. ک: مُحْرق القلوب: ص ۱۵۲. نیز، ر. ک: روضة الشهدا: ص ۳۰۱ که در ادامه دارد:« نیزهای چون مار ارقم در دست گرفته». [۶] ( ۱). أسرار الشهادات( أسرار الشهادة): ج ۳ ص ۳۹. [۷] ( ۲). ر. ک: أسرار الشهادات( چاپ قدیم): ص ۳۴۵. این مطلب در چاپ جدید( ج ۳ ص ۳۵) حذف شده است. [۸] ( ۳). أسرار الشهادات: ج ۳ ص ۳۶. [۹] ( ۴). ر. ک: أسرار الشهادات: ج ۳ ص ۳۵- ۳۹. [۱۰] ( ۵). پایان نقل از شهید مطهّری( ر. ک: حماسه حسینی: ج ۱ ص ۲۸- ۲۹). [۱۱] ( ۶). ر. ک: ص ۲۳( منابع غیرقابل استناد). [۱۲] ( ۱). جلد پانزدهم این کتاب، به فهرستها و نمایه اختصاص داشت که با اندکی تأخیر، منتشر گردید.