کتاب الهی-تفسیری بر احتجاج امام علی‌بن موسی‌الرضا علیه‌السلام با عمران صابی کتاب معارف الهی با شناسه تفسیری بر احتجاج امام علی ابن موسی الرضا-علیه السلام- با عمران صابی، اثری است عقلی و نقلی و کلامی که در آن تفسیر معرفتی علامه محمدتقی جعفری(ره) را بر مبنای احتجاج حضرت امام رضا(ع) در مواجهه علمی شان با عمران صابی می خوانیم. موضوع گزاره‌های هستی‌شناسی و هستی‌شناسی، از زمان بروز و ظهور انسان مورد بحث بوده و محتوای این دو گزاره، نسبتِ بین آن‌ها و اعتبار و اصالت هر کدام، موضوع نقد و بررسی فلاسفه، حکما و متفکرین در طیّ تاریخ تفکر قرار گرفته است. عمران صابی یکی از متفکران عصر خویش بود که سوالاتی را از امام هشتم پرسید و ایشان بدانها پاسخ دادند و از بستر این مواجهه و مناظره علمی، مجموعه ای از بهترین و مهم ترین مباحث فکری و انسان شناسی و خداشناسی و هستی شناسی را مورد تحلیل و بررسی قرار داده و چراغی فرا راه علاقمندان و جستجوگران علم و خرد آویختند. در این کتاب به سوالات عمران صابی که درباره هستی شناسیِ خداوند متعال، کیفیت وجود او و نسبت خداوند باری تعالی به سایر مراتب هستیِ خلق شده از جانب اوست پاسخی جامع و مانع داده شده و برگی زرین در بازنمایی خرد ناب و فکر الهی و علم الدنی آن امام همان که خود عالم آل محمد(ص) لقب گرفته بر کتاب فضایل اهل بیت عصمت و طهارت(ع) اضافه شد. مسائلی از این دست که مثلا موجود اول کیست و چگونه موجودی است، چگونگی علم باری تعالی به خویشتن، نسبت وجود او با مخلوقاتش، چگونگی شناخت حق تعالی، چگونگی نسبت صفات و اسماء به او و چارچوب کاربردی حواس در شناخت حضرت حق از جمله موضوعات و مقولاتی است که در این مناظره مورد سوال عمران صابی قرار گرفته و پاسخهای امام رئوف(ع) را در پی داشته است. این مناظره را شیخ صدوق در کتاب توحید صفحۀ 417 و عیون اخبار الرّضا(ع)، جلد 1 صفحۀ 168 و قسمتی از آن را علامه مجلسی در بحارالانوار، جلد 10 صفحۀ 309 ب 19، و محقّق عالیقدر جناب آقای عزیزاللّه عطاردی در مسندالرّضا، جلد 2 صفحۀ 74، آورده‌اند. از این‌رو، علامه محمدتقی جعفری در تبیینِ معانیِ سؤالات عمران صابی و پاسخ‌های امام رضا (ع)، کوشیده است زوایای پیچیدۀ این سؤالات را بگشاید و هم‌زمان پاسخ‌های حضرت را تفسیر کند. ایشان برای اولین بار در اوایل دهۀ 60 خورشیدی، به تحلیل و تفسیرِ این پرسش و پاسخ پرداخته و پس از گردآوری، بازبینی، تدوین و تنظیمِ آن توسط همکاران مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، منتشر شده است. چاپ اول کتاب «معارف الهی» تفسیر علامه محمد تقی جعفری که برگزیده پنجمین جشنواره کتاب سال رضوی شده است، از سوی مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری منتشر شده است. خود علامه محمدتقی جعفری در ابتدای کتاب در توضیحی کامل و خواندنی در شرح ویژگی های این اتفاق علمی و نیز انگیزه و دغدغه خویش و البته تاریخ و عقبه این پژوهش علمی می گوید مقدمه‌ای از این مقاله را در کنگره‌ی میلادیه‌ی امام حضرت علی بن موسی الرضا علیه‌السلام در 12 ذی‌القعده الحرام 1404 در مشهد مقدس دانشگاه اسلامی بیان نموده‌ام. در این احتجاج مشهور که مورد تحقیق و تفسیر عده‌ای از دانشمندان اسلامی قرار گرفته است، امام (ع) مقداری از با اهمیت ترین اصول الهیات را در پاسخ به سوالات عمران صابی بیان فرموده‌اند که پیچیده‌ترین و غامضترین مسایل الهیات را به حد لازم و کافی حل و فصل فرموده‌اند. وقتی که می‌گوییم: «الهیات از دیدگاه علی بن موسی الرضا علیه‌السلام» در حقیقت می‌گوییم: «الهیات از دیدگاه اسلام» در صورتی که اگر بگوییم: «الهیات از دیدگاه فلان فیلسوف یا حکیم اسلامی»، مستلزم آن نیست که بگوییم: «الهیات از دیدگاه اسلام» هریک از فلاسفه و عرفا و حکمای اسلامی مانند: فارابی، ابن سینا، ابن‌رشد، کندی، ابن مسکویه، غزالی، جلال‌الدین محمد مولوی، شهاب الدین سهروردی، میرداماد، صدرالمتالهین، حاج ملا هادی سبزواری، آقای علی زنوزی و جلوه و غیرهم مطالبی را به عنوان اصول و مسایل الهیات مطرح کرده و عقایدی را درباره‌ی آنها ابراز نموده‌اند و مسلم است که قصد همه‌ی آنان این بوده است که عقاید آنان بازگو کننده‌ی مبانی اسلامی در الهیات و هستی شناسی بوده باشد و از این جهت فیلسوف و عارف و حکیم اسلامی محسوب شده‌اند، ولی به هیچ وجه نمی‌توان گفت که الهیات و هستی شناسی اسلام یعنی عقایدی که شخصیتهای مزبور و امثال آنان ابراز نموده‌اند. در صورتی که آن معارف الهی و هستی شناسی که از یکایک ایمه‌ی معصومین علیهم‌السلام اظهار شده است، متن عقاید اسلامی می‌باشد. علامه جعفری در ادامه به موضوع مهمی در حوزه فهم معارف اهل بیت (ع) به ویژه در حوزه مفاهیم عقلی و فلسفی می پردازد و می گوید برای درک ارزش و عظمت الهیاتی که از این بزرگواران عرضه شده است، به اضافه‌ی استفاده از خود واقعیات که ابراز فرموده‌اند، از روش «لمی» نیز باید استفاده کرد، یعنی یک انسان محقق و آگاه اگر نخست