کتاب بهداشت و تنظیم خانواده یکی‌ از مشکلات‌ اجتماعی‌ که‌ جامعه‌ ایران، بویژه‌ طی‌ دو دهه‌ گذشته، با آن‌ دست‌ به‌ گریبان‌ بوده، رشد نامتناسب‌ و بی‌رویه‌ جمعیت‌ است. افزایش‌ چشمگیر زاد و ولد از یک‌ سو و محدودیت‌ منابع‌ مالی‌ و امکانات‌ رفاهی‌ از دیگر سو، مشکلات‌ بسیاری‌ را، هم‌ در قلمرو عمومی، یعنی‌ برنامه‌ریزی‌های‌ توسعه‌ اقتصادی‌ و فرهنگی، و هم‌ در حوزه‌ خصوصی، یعنی‌ تنظیم‌ امور خانواده‌های‌ ایرانی، پدید آورده‌ است. از طرف‌ دیگر، واقعیت‌ها حاکی‌ از این‌ است‌ که‌ اکثریت‌ قریب‌ به‌ اتفاق‌ مردم‌ ایران‌ خواهان‌ آن‌ هستند که‌ امور اجتماعی‌ خود را به‌ گونه‌ای‌ تنظیم‌ کنند و سامان‌ بخشند که‌ با قوانین‌ اسلامی‌ و موازین‌ شرعی‌ مغایرت‌ نداشته‌ باشد. آنان‌ این‌ پایبندی‌ را بخشی‌ از هویت‌ تاریخی‌ و فرهنگی‌ خود می‌شمارند. با این‌ همه، به‌ نظر می‌رسد به‌رغم‌ رشد شایان‌ توجه‌ علم‌ فقه‌ در حوزه‌های‌ علمیه، به‌ منظور تبیین‌ روزآمد موازین‌ فقهی‌ در زمینه‌هایی‌ از این‌ دست‌ هنوز نیازمند تحقیق‌ و تتبع‌ بیشتر در فهم‌ و درک‌ زوایا و ظرایف‌ صورت‌ مسائل‌ هستیم. کتاب‌ بهداشت‌ و تنظیم‌ خانواده‌ مجموعه‌ چهار گفتار از آیت‌ الله‌ شهید دکتر1 بهشتی،3 بهشتی‌ است‌ که‌ در بهار سال‌1351 در جلسات‌ انجمن‌ اسلامی‌ پزشکان‌ با عنوان‌ «بهداشت‌ و تنظیم‌ خانواده‌ از نظر اسلام» ایراد شده‌ است. سابقه‌ طرح‌ بحث‌ به‌ اندکی‌ پیش‌ از آن‌ جلسات‌ بازمی‌گردد. در اوایل‌ دهه‌ پنجاه‌ سازمان‌ بهداشت‌ جهانی‌ تصمیم‌ گرفت‌ کنفرانسی‌ را در رباط، پایتخت‌ کشور مراکش، برگزار کند و دیدگاه‌ اندیشمندان‌ مسلمان‌ را در زمینه‌ تنظیم‌ خانواده‌ به‌ دست‌ آورد. بدین‌ منظور از صاحبنظران ‌22 کشور مسلمان‌ دعوت‌ کرد تا مقالاتی‌ در این‌ زمینه‌ ارائه‌ دهند. در میان‌ دانشمندان‌ شیعی‌ از دکتر بهشتی‌ نیز خواسته‌ شد تا به‌ یکی‌ از موضوعات‌ مورد بحث‌ کنفرانس‌ بپردازد. ایشان‌ موضوع‌ نازا کردن‌ و سقط‌ جنین‌ را در فقه‌ اسلامی‌ و بویژه‌ فقه‌ شیعه‌ انتخاب‌ کرد و مورد بحث‌ و بررسی‌ قرار داد و صورت‌ مکتوب‌ آن‌ را با عنوان: «حکم‌ الاجهاض‌ و التعقیم‌ فی‌ الشریعه‌ الاسلامیه» ارسال‌ کرد. ایشان‌ معتقد بود که‌ بحث‌ پیشگیری‌ تا حد مطلوبی‌ مورد توجه‌ قرار گرفته‌ و در میان‌ فقهای‌ اسلامی‌ تحت‌ عنوان‌ عزل‌ از آن‌ بحث‌ شده‌ است، اما بحث‌ نازا کردن‌ و سقط‌ جنین‌ نیازمند بررسی‌ جدی‌تری‌ است، لذا این‌ بحث‌ را ادامه‌ داد. پس‌ از آن‌ فرصتی‌ فراهم‌ شد تا ایشان‌ بتواند در داخل‌ ایران، در محفلی‌ علمی، زاویه‌های‌ مختلف‌ این‌ بحث‌ را بکاود؛ در جمعی‌ که‌ از زبده‌ترین‌ محققان‌ کشور با تخصصهای‌ مختلف‌ در آن‌ حضور داشتند. حاصل‌ این‌ بحثها نوارهایی‌ بود که‌ پیاده‌ شده‌ و به‌ صورت‌ کتاب‌ درآمده‌ است. بی‌گمان‌ بحث‌ تنظیم‌ خانواده‌ متضمن‌ تأکید بر رعایت‌ مصالح‌ خانواده‌ و پیش‌بینی‌ مشکلات‌ کثرت‌ عائله‌ از جنبه‌های‌ اقتصادی، تربیتی‌ و اجتماعی‌ است. دانش‌ بهداشت‌ و تنظیم‌ خانواده‌ برای‌ توالد و تناسل، رعایت‌ فاصله‌ میان‌ زایمانها، و درمان‌ کودک‌ و مادر، نظمی‌ را پیشنهاد می‌کند و معتقد است‌ برای‌ هر خانواده‌ رعایت‌ تناسب‌ معیشت‌ با تعداد عائله‌ ضروری‌ است. آنچه‌ در باب‌ پیشگیری‌ از نگاه‌ فردی‌ و خانوادگی‌ مطرح‌ است، فقط‌ تنها کم‌ شدن‌ تعداد فرزندان‌ نیست، بلکه‌ برنامه‌ریزی‌ توأم‌ با آینده‌نگری‌ برای‌ رسیدگی‌ به‌ وضع‌ اطفال‌ و رعایت‌ فاصله‌ میان‌ تولد نوزادان‌ است. نکته‌ دیگر، یادآوری‌ اهمیت‌ مسئولیتهای‌ پدر و مادر و جامعه‌ در برابر فرزندان‌ است. بسیاری، به‌ گمان‌ اینکه‌ حکومتها در امر برنامه‌ریزی‌ و تغذیه‌ و تأمین‌ نیازهای‌ اقتصادی‌ کوتاهی‌ می‌کنند و از امکانات‌ بالقوه‌ کشور و جهان‌ استفاده‌ نمی‌کنند، رعایت‌ اصول‌ تنظیم‌ خانواده‌ را ضروری‌ نمی‌دانند. به‌ همین‌ دلیل‌ دکتر بهشتی‌ در آغاز سخن‌ به‌ ضرورتهای‌ بهداشت‌ و تنظیم‌ خانواده‌ می‌پردازد و واقعیتهای‌ زندگی‌ کنونی‌ را توصیف، و تأکید می‌کند کسانی‌ که‌ در این‌ زمینه‌ کار می‌کنند عمدتاً‌ تحت‌ تأثیر روحیه‌ انسانی‌ و عاطفه‌ عمومی‌ و متأثر از ناهنجاریها و نابسامانیهای‌ کشورهای‌ پرجمعیت‌ به‌ این‌ سمت‌ و سو روی‌ آورده‌اند، و قدرتهای‌ جهانی‌ نیز حتی‌ اگر انگیزه‌های‌ دیگری‌ داشته‌ باشند، دست‌ کم‌ در کشورهای‌ خود این‌ توصیه‌ را عمل‌ کرده‌ و دارای‌ خانواده‌های‌ کم‌فرزند هستند. مهمترین‌ فراز بحث‌ دکتر بهشتی، که‌ در عین‌ حال‌ طولانی‌ترین‌ قسمت‌ را تشکیل‌ می‌دهد، بحث‌ سقط‌ جنین‌ است؛ زیرا از نظر اکثر متفکران‌ و اندیشمندان‌ مسلمان، و همچنین‌ صاحبنظرانی‌ که‌ در این‌ بحث‌ علمی‌ حضور داشته‌اند، تنظیم‌ خانواده‌ و روشهای‌ پیشگیری‌ چون‌ عزل‌ و مانند آن‌ بدون‌ اشکال‌ است، اما نسبت‌ به‌ سقط‌ جنین‌ بحث‌ و تردید وجود دارد. مهمترین‌ نگرانی‌ در نظر این‌ گروه‌ شائبه‌ قتل‌ نفس‌ است. برای‌ همین‌ است‌ که‌ دکتر بهشتی‌ تلاش‌ می‌کند تا توضیح‌ دهد طبق‌ مبانی‌ فقهی، جنین‌ پیش‌ از چهار ماهگی‌ موجود انسانی‌ نیست، لذا سقط‌ جنین‌ در چنین‌ حالتی‌ قتل‌ نفس‌ نیست. مهمترین‌ دلیل‌ ایشان‌ در این‌ زمینه‌ روایاتی‌ است‌ که‌ در بخش‌ دیات‌ آمده‌ و جنین‌ را پیش‌ از نفخه‌ روح، انسان‌ تلقی‌ نمی‌کند و دیه‌ کامل‌ برای‌ آن‌ قائل‌ نیست. ایشان‌ خود را در این‌ میدان‌ تنها نمی‌انگارد و به‌ آرأ کسانی‌ چون‌ محقق‌ حلی‌ در شرایع‌ الاسلام‌ و نجفی‌ در جواهر الکلام‌ استشهاد، و گاه‌ استناد، می‌کند. یکی‌ از نکات‌ جالب‌ توجه‌ و خواندنی‌ این‌ کتاب‌ مباحث‌ و نقدهایی‌ است‌ که‌ از سوی‌ اندیشمندانی‌ همچون‌ استاد شهید آیت‌ الله‌ مرتضی‌ مطهری‌ و علامه‌ فقید آیت‌ الله‌ محمد تقی‌ جعفری‌ و شادروان‌ دکتر کاظم‌ سامی‌ طرح‌ می‌شود، که‌ به‌ نوبه‌ خود بر ارزش‌ کتاب‌ حاضر می‌افزاید. گرچه‌ قالب‌ بحثهای‌ موجود در این‌ کتاب‌ به‌ شکل‌ سخنرانی‌ است، اما آن‌ بحثها چنان‌ با طراوت، در محیطی‌ باز و با سعه‌ صدر طرح‌ شده‌ که‌ جلسات‌ را به‌ میزگردی‌ گرم‌ و گیرا تبدیل‌ کرده‌ است. استاد مطهری‌ با تنظیم‌ خانواده‌ و ضرورتهای‌ آن‌ با دکتر بهشتی‌ همراهی‌ می‌کند و قبول‌ دارد که‌ پیش‌ از انعقاد نطفه‌ همه‌ کار برای‌ مانع‌ شدن‌ آن‌ می‌توان‌ انجام‌ داد، اما اعتقاد دارد عمل‌ سقط‌ جنین‌ خالی‌ از اشکال‌ نیست. سپس‌ استاد جعفری‌ به‌ میدان‌ می‌آید. نکته‌ مهم‌ ایشان‌ در نقد سخنان‌ دکتر بهشتی‌ این‌ است‌ که‌ از همان‌ زاویه‌ روایتی‌ و فقهی‌ به‌ نقد نظریه‌ حلیت‌ سقط‌ جنین‌ می‌پردازد. استاد جعفری، برخلاف‌ استاد مطهری، برای‌ استنباط‌ حکم‌ حرمت‌ به‌ استشمام‌ فقها (نه‌ استحسان، که‌ دکتر بهشتی‌ نسبت‌ به‌ آن‌ اشکال‌ دارد) استناد می‌کند؛ یعنی‌ فضا و جو فقها را حول‌ دو روایت‌ مورد بررسی‌ قرار می‌دهد و می‌خواهد استنباط‌ کند که‌ این‌ عمل‌ نه‌ تنها کفاره‌ و دیه‌ دارد، بلکه‌ حرمت‌ هم‌ دارد؛ آنگاه‌ از تعبیر «جنایت» در اسقاط‌ جنین‌ در کلمات‌ فقها برای‌ دلیل‌ حرمت‌ سود می‌جوید. دکتر بهشتی‌ به‌ اشکالات‌ و شبهات‌ پاسخ‌ می‌دهد و با متانت‌ همیشگی‌ اصول‌ و مبانی‌ خود را یادآور می‌شود. در آغاز تأکید می‌کند این‌ اشکالات‌ به‌ نظریه‌ ایشان‌ آسیبی‌ نمی‌رساند و سقط‌ جنین‌ پیش‌ از ولوج‌ روح، قتل‌ انسان‌ به‌ حساب‌ نمی‌آید و اگر میان‌ زن‌ و مرد توافق‌ حاصل‌ شد حرمت‌ ندارد. اما با این‌ همه‌ یادآور می‌شود که‌ مطالبش‌ فتوا نیست‌ و این‌ بحثها جنبه‌ راهبرد عملی‌ ندارد، و می‌افزاید که‌ باید روی‌ این‌ مسأله‌ بیش‌ از این‌ مطالعه‌ و بررسی‌ کرد تا بتوانیم‌ وضع‌ خودمان‌ را در برابر این‌ ادله‌ مشخص‌ کنیم، و از یاد نبریم‌ که‌ گرایش‌ به‌ احتیاط‌ امری‌ است‌ و بحث‌ علمی‌ و تحقیق، مسأله‌ دیگری‌ است. به‌ منظور تکمیل‌ دیدگاهها، در کنار سخنان‌ دکتر بهشتی‌ نقطه‌ نظرات‌ دیگر حاضران‌ و سخنرانان‌ در آن‌ جلسات‌ را نیز در این‌ کتاب‌ آمده‌ است، به‌ گونه‌ای‌ که‌ خوانندگان‌ با مطالعه‌ این‌ اثر با دیدگاههای‌ مختلفی‌ در مورد کنترل‌ جمعیت‌ مواجه‌ خواهند شد که‌ صاحبان‌ آنها سعی‌ داشته‌اند هر یک‌ را به‌ اندیشه‌ دینی‌ مستند یا منسوب‌ سازند. همچنین، جهت‌ استفاده‌ بیشتر، مقاله‌ ارسالی‌ دکتر بهشتی‌ به‌ کنگره‌ «الاسلام‌ و تنظیم‌ الاسره» که‌ به‌ زبان‌ عربی‌ نگارش‌ یافته‌ و تقریباً‌ همین‌ محتوا را به‌ زبانی‌ فنی‌ بیان‌ کرده، به‌ همراه‌ ترجمه‌ آن‌ پیوست‌ کتاب‌ حاضر شده‌ است. افزون‌ بر موضوعات‌ مطرح‌ شده،– مانند ضرورت‌ کنترل‌ موالید در جامعه‌ اسلامی، استفاده‌ از عوامل‌ پیشگیری‌ از نظر اسلام، مسأله‌ تعقیم‌ و نازا کردن‌ طبی‌ زن‌ و مرد از نظر اسلام‌ و سقط‌ جنین‌ در مراحل‌ گوناگون‌ رشد آن‌ از نظر اسلام،– شیوه‌ استدلال‌ و استنباط‌ فقهی‌ دکتر بهشتی‌ در برخورد با مسایل‌ روز، جایگاه‌ نظرات‌ کارشناسی‌ در آن، دقت‌ نظر و موشکافی‌ مطالب‌ از سوی‌ شرکت‌ کنندگان‌ در بحث‌ نیز در خور تأمل‌ بسیار است. افزون‌ بر این، انتشار این‌ گونه‌ مباحث‌ می‌تواند به‌ لحاظ‌ تاریخی‌ نیز مفید باشد، چرا که‌ نمایانگر بستر فکری‌ نهضت‌ مردم‌ مسلمان‌ این‌ مرز و بوم‌ است‌ که‌ به‌ انقلاب‌ شکوهمند سال‌1357 انجامید، و نیز حاکی‌ از بضاعت‌ فرهنگی‌ آن‌ است.